Başladığınız kitap size pek bir şey katmayacak farkındasınız, okumayı istemiyorsunuz ama başlamışsınız bir kere. Sinemadasınız, film sizi fazla etkilemiyor ama otuzuncu dakikasına kadar izlemişsiniz. Restoranda sipariş ettiğiniz yemeğin tadını beğenmediniz ancak sonuçta para ödediniz yemeniz gerekli. Bir döviz türüne yatırım yaptınız. Ancak diğer döviz türleri sizinkine göre daha çok kazançlı ama bozdurmak istemiyorsunuz. Sonuçta bu işe onunla giriştiniz.
Tüm bu örnekler tanıdık geldi mi? Cevabınız: “Evet!” ise yalnız değilsiniz. Hatta bu durumu ifade etmek için kullanılan bir terim bile var: Batık Maliyet Yanılgısı. Keyifli okumalar.
Nedir Bu Batık Maliyet Yanılgısı?
Batık Maliyet Yanılgısı; (Sunk Cost Fallacy / Concorde Fallacy) bireylerin geçmişte harcadıkları zaman, emek veya yatırdıkları para sebebiyle, yanlış bir yatırımı veya davranışı sürdürmekte ısrarcı olmaları durumudur. Batık maliyet yanılgısı tuzağına bir iş için çok zaman, para, enerji, sevgi vs. harcadığımız zamanlarda düşeriz.
Ne kadar çok yatırım yapmışsak yani batık maliyetimiz ne kadar büyükse planımızı devam ettirme arzumuz o kadar güçlü olur. Ekonomik bir terim olmasına rağmen, bu yatırımlarımızda olduğu gibi, çeşitli yaşam durumlarında da yaptığımız yargı hatalarını açıklar.
Borsaya para yatıranlar batık maliyet yanlışının tuzağına sıklıkla düşerler. Hisse senetlerini satıp satmama kararını verirken çoğu kez maliyet fiyatından yola çıkarlar. Hisselerin değeri bunun altındaysa satmazlar. Bu mantıksızdır.
Maliyet fiyatının hiçbir rolü olmaması gerekir. Önemi olan tek şey, piyasa hareketlerinin gelecek için nasıl bir eğilimde olduğudur. (ve alternatif yatırımların piyasa hareketlerinin nasıl bir eğilimde olduğudur). Batık maliyet yanlışının acıklı püf noktası ise şudur. Bir hisse senediyle ne kadar çok para kaybetmişseniz, bu hisse senedine o kadar sıkı sıkıya sarılırsınız.
Artık batık maliyet etkisinin ne olduğunu bildiğimize göre, bunu günlük davranışlarımızda tanımlamak daha kolay olacaktır. Bu yargı hatasını yenmenin en basit yöntemi, sonuç üretmediğinde yatırım yapmayı bırakmaktır. Ancak ufak bir sorun var. Aslında bu hiç de kolay bir durum değildir.
Neden Vazgeçemiyoruz?
Batık maliyet etkisi gibi bir yanlılığın neden ortaya çıkabileceğine dair sayısız açıklama bulunmaktadır. Bunların arasında, beklenti teorisi, insanların neden daha önceki bir kaynak yatırımına duyarlı olabileceğine dair makul bir neden sunar.
Beklenti teorisi, Victor Harold Vroom tarafından 1964 yılında geliştirilmiştir. Bu teori, insanların kayıp ve kazançları farklı şekilde ele aldıklarını ileri sürer. İnsanlar yaptıkları seçimler sonucunda elde edecekleri faydaların en üst düzeyde olmasını, zararların ise en düşük derecede olmasını amaçlarlar.
Beklenti teorisine göre, bir bireyin belirli bir amaç doğrultusunda harcayacağı çaba düzeyi, çaba sonucu ortaya çıkması beklenen performans düzeyinin, bu performansa bağlı olarak elde edilmesi beklenen ödüllerin ve bu ödüllerin birey açısından çekiciliğinin bir fonksiyonudur. Bu genellikle insanların kesin bir kayıp beklentisiyle karşı karşıya kaldıklarında risk arayışına girmelerine ve kesin bir kazançla sunulduğunda riskten kaçınmalarına neden olur. ( Daha fazlası için: Beklenti Teorisi Kapsamında Ekonomik Bir Değerlendirme)
Örneğin, bir işletme ağır kayıplar yaşıyorsa, ya kapatmaya ya da devam etmeye karar vermelidir. Kapatmak kesinlikle para, zaman ve emek kaybıdır. Beklenti teorisine göre, insanlar kesin bir kayıpla karşı karşıya kaldıklarında risk arayışına girerler. Olumlu bir sonuç elde etmek için daha fazla para harcamayı göz alırlar.
Batık maliyet etkisinin bir başka nedeni de israftan kaçınmadır. Biz insanlar kaynak israfını (zaman, emek ve para) sevmeyiz. Kişi bir projeyi veya davranışı durdurmaya karar verdiğinde, bu o görev için harcadığınız zaman, para ve çabayı “boşa” harcadığınız anlamına gelir. Bu da kaçınmak isteyeceğimiz bir durumdur. Ayrıca bir görevden çekilmenin sonucu daha fazla pişmanlık yaratacaksa, bir kişinin batık maliyet yanılgısına düşme olasılığı daha yüksektir.
Sonuç olarak;
“O kadar da yol geldik…” “Kitabın o kadarını da okudum…” “Bu eğitime iki yılımı verdim, şimdi…” Bu tür cümlelerden batık maliyet yanılgısının beyninizin bir köşesinde çoktan dişlerini gösterdiğini anlarsınız. Bir şeyi sonlandırmak için yatırım yapmaya devam etmenin birçok iyi sebebi olabilir.
Ama bu ana dek yapılan yatırımı göz önünde bulundurmak kötü bir sebeptir. Ev aldığınız arsa önünüzdeki yüz yıl boyunca değerlenmeyebilir. Ya da kendi alanınızla ilgili işi yüz yıl boyunca bulamayabilirsiniz. “Emek verdim, karşılığını almalıyım.” veya “Battı balık yan gider.” yargılarından kurtulup “Zararın neresinden dönersen kârdır.” felsefesinde olursak batık maliyet yanlışından o kadar uzaklaşmış oluruz. Sağlıcakla kalın.
Kaynaklar ve ileri okumalar
- Jeremy S. NashBachelor of Psychological Science (Hons IIA); University of Queensland eSpace; “The Sunk Cost Effect:Short-term Behavioural Evidencein Adults”; (2017). https://core.ac.uk/reader/159137880
- Beware of the Concorde Fallacy; yayınlanma tarihi: 2 Eylül 2017; Bağlantı: https://brickstartup.co/
- The feeling of throwing good money after bad. The role of affective reaction in the sunk-cost fallacy. Yayınlanma tarihi: 8 Ocak 2019; Bağlantı: https://journals.plos.org/
Size Bir Mesajımız Var!
Matematiksel, 2015 yılından beri yayında olan ve Türkiye’de matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak veya Patreon üzerinden ufak bir bağış yaparak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
Matematiksel
