Batık maliyet yanılgısı, bir şeye zaten ciddi ölçüde zaman, para, emek ya da duygusal enerji harcamışsak, ondan vazgeçmenin daha mantıklı olduğu durumlarda bile devam etmeye meyilli olmamızdır.
Diyelim ki birkaç hafta önce 50 dolara bir konser bileti aldınız. Paradan bağımsız olarak, bu konsere gitmek için çok heyecanlısınız. Tüm arkadaşlarınız orada olacak ve sahneye çıkacak grup favorilerinizden biri. Ancak konser günü geldiğinde kendinizi hasta hissediyorsunuz ve hava da yağmurlu. Yağmur yüzünden trafiğin kötü olacağını biliyorsunuz ve konsere gitmenin sizi daha da hasta edebileceğini düşünüyorsunuz.
Tüm bu olumsuzluklar faydalardan ağır basıyor gibi görünse de, neden hâlâ konsere gitmeyi tercih etme eğilimindesiniz? Bu durum, batık maliyet yanılgısıdır.
Batık Maliyet Yanılgısı Nedir?
Bir şeye para harcadıysak ya da ciddi bir emek verdiysek, artık mantıklı olmasa bile o karardan dönmek istemeyiz. Bu da, örneğin hastalık ya da kötü hava gibi koşullar net bir şekilde gitmemeniz gerektiğini gösterse bile, kararınızdan vazgeçmenizi zorlaştırır.
Davranış bilimciler ve ekonomistler, insanların neden rasyonel olmayan kararlar verdiğini anlamaya çalışıyor. Davranış biliminde öncü isimlerden Richard Thaler, batık maliyet yanılgısını ilk tanımlayan kişidir. Ona göre, bir ürün ya da hizmet için ödeme yapmak, onu kullanma ihtimalini artırır.
Psikologlar Hal Arkes ve Catherine Blumer, etkinin gerçek hayattaki kararları nasıl etkilediğini görmek için bir dizi deney yaptı. İlk deneyde katılımcılara şöyle bir senaryo sundular: Bir kişi Michigan’da bir kayak tatiline 100 dolar, daha sonra Wisconsin’de başka bir kayak tatiline 50 dolar harcamış. Ancak tarihler aynı haftaya denk geliyor ve sadece birine katılabiliyor. Katılımcılara, Wisconsin tatilinden daha fazla keyif alacakları bilgisi verildi.
Katılımcıların %54’ü, daha pahalı olan Michigan tatilini tercih etti. Oysa mantıklı olan, daha fazla keyif alacakları tatili seçmekti. Araştırmacılar bu sonucun, daha yüksek harcama yapılan seçeneğin tercih edilmesiyle batık maliyet yanılgasını doğruladığını belirtti.
Daha sonra bu etkiyi gerçek bir durumda test ettiler. Bir tiyatroda sezonluk bilet satışları yapıldı. Katılımcıların bazıları normal fiyat olan 15 doları ödedi, bazılarına ise 2 ya da 7 dolarlık indirim uygulandı.
Arkes ve Blumer, her grubun kaç gösteriye gittiğini kaydetti. Tam ücret ödeyenler ortalama 4,11 gösteriye katıldı. 2 dolar indirimli bilet alanlar 3,32, 7 dolar indirimli bilet alanlar ise 3,29 gösteriye gitti. Araştırmacılar bu farkın, en yüksek harcamayı yapan grubun daha fazla yatırım yapma eğilimi göstermesiyle açıklanabileceğini söyledi.
Ekonomik açıdan bakıldığında, batık maliyetler geri alınması mümkün olmayan harcamalardır. Önceki örnekteki konser bileti için ödediğiniz 50 dolar, konsere gidip gitmemenizden bağımsız olarak size geri dönmeyecektir. Bu nedenle, karar alırken bu harcamanın dikkate alınmaması gerekir.
Batık Maliyet Yanılgısı Neden Önemlidir?
Batık maliyet yanılgısı, mevcut seçenekler yerine geçmiş yatırımların etkisiyle karar verdiğimiz için rasyonel olmayan tercihler yapmamıza yol açar. Bu yanılgı, ilişkilerden yatırımlara, kariyer seçimlerinden kurumsal ve siyasi kararlara kadar birçok alanda karşımıza çıkar ve çoğu zaman en iyi sonucu almamızı engeller.
Bir ilişkide uzun zaman ve emek harcadıysan, artık mutlu olmasan bile ayrılmakta zorlanabilirsin. Geçmiş çabanın boşa gitmesini istemezsin. Oysa devam ettikçe sadece kendini oyalarsın. Değer kaybeden bir hisseye ya da başarısız bir iş fikrine, sırf daha önce para harcadığın için tutunmaya devam edebilirsin. Oysa bu, daha iyi fırsatlara yönelmeni engeller.
Birçok kişi, yıllarını verdiği bir kariyeri sevmediğini fark etse de, değişiklik yapmaz. Mühendislik okumuş biri, ressam olmak istese bile, geçmiş yatırımlarına takılıp kalır. Şirketler başarısız projeleri sürdürmeye meyillidir. Önceden harcanan kaynakları gerekçe gösterir, vazgeçmenin başarısızlık gibi görüneceğinden korkarlar. Bu da kaynakların etkisiz alanlarda harcanmasına neden olur.
Devletler de benzer hatalar yapar. Artık güncelliğini yitirmiş ya da zarar eden projeleri iptal etmek yerine devam ettirirler. Vergi kaynaklarının boşa gitmesinden duyulan endişe, kamu yararını ikinci plana iter.
Concorde Örneği
Batık maliyetin büyük ölçekli kararları nasıl etkilediğine dair en bilinen örneklerden biri Concorde projesidir. 1956 yılında, Fransız ve İngiliz hükümetleriyle motor üreticileri bir süpersonik yolcu uçağı üretmek için ortak bir projeye başladı. Maliyetin yaklaşık 100 milyon dolar olacağı öngörülüyordu.
Proje tamamlanmadan önce, maliyetlerin artacağı ve uçağın kazançlarının bu harcamaları karşılamayacağı belliydi. Buna rağmen proje sürdürüldü. Çünkü taraflar zaten çok fazla para ve zaman harcamıştı. Sonuçta Concorde, beklentileri karşılamadı ve yalnızca 30 yıl hizmet verdi. Milyonlarca dolar boşa gitmiş oldu.
Neden Vazgeçemiyoruz?
Batık maliyet yanılgısı, tamamen rasyonel kararlar veremememizden ve duygusal etkenlerden kaynaklanır. Bir şeye önceden yatırım yaptıysak, o karardan vazgeçmek suçluluk ya da pişmanlık duygusu yaratır.
Zihnimiz, geçmişte harcadığımız zaman, emek ya da paranın artık geri gelmeyeceğini görmezden gelir. Böylece kararlarımızı, mantıken artık önemi olmayan geçmiş harcamalara göre veririz. Oysa mantıklı olan, yalnızca bugünden sonraki maliyet ve getirileri dikkate almaktır.
Batık maliyet yanılgısının bir başka nedeni de “kayıptan kaçınma” eğilimimizdir. Bu kavram, kayıpların bizi kazançlardan daha fazla etkilediğini ifade eder. Kazanma ihtimalindense, kaybetmeme ihtimali daha baskın gelir. Daha önceki yatırımımızın “boşa gitmesini” kayıp olarak görürüz ve kararımızı bu korkuya göre veririz. Oysa bu yatırım zaten yapılmıştır ve geri alınamayacaktır.
Bir kararın sürdürülmemesi, çoğu zaman zihnimizde kayıp olarak çerçevelenir. Durumları parça parça değerlendirmek yerine, tek bir bütünün parçası gibi algılarız. Bu yüzden, örneğin yağmura ve hastalığa rağmen konsere gitmeyi başarı olarak görürüz. Aksi halde, “50 doları boşa harcadım” diye düşünebiliriz. Oysa konsere gitmemek, sağlık açısından çok daha mantıklı olacaktır. Ama anlatı değişir: sağduyulu bir karardan ziyade, “vazgeçtiğim” bir durum gibi hissedilir.
Sonuç olarak;
Bilişsel yanılgılardan tamamen kurtulmak zor, ama batık maliyet yanılgısının farkında olursak daha sağlıklı kararlar verebiliriz. Geçmişteki harcamalara değil, bugünkü ve gelecekteki maliyetlerle faydalara odaklanmalıyız. Vicdan azabı ya da boşa gitmişlik hissi yerine, somut eylemleri ve getirileri dikkate almalıyız.
“Emek verdim, karşılığını almalıyım.” veya “Battı balık yan gider.” yargılarından kurtulup “Zararın neresinden dönersen kârdır.” felsefesinde olursak batık maliyet yanlışından o kadar uzaklaşmış oluruz. Sağlıcakla kalın.
Kaynaklar ve ileri okumalar
- Jeremy S. NashBachelor of Psychological Science (Hons IIA). University of Queensland eSpace; “The Sunk Cost Effect:Short-term Behavioural Evidencein Adults”; (2017). https://core.ac.uk/reader/159137880
- What is the ‘sunk cost fallacy’? Is it ever a good thing?. Yayınlanma tarihi: 27 Kasım 2023. Kaynak site: Conversation. Bağlantı: What is the ‘sunk cost fallacy’? Is it ever a good thing?
- Dijkstra KA, Hong YY. The feeling of throwing good money after bad. The role of affective reaction in the sunk-cost fallacy. PLoS One. 2019 Jan 8;14(1):e0209900. doi: 10.1371/journal.pone.0209900. PMID: 30620741; PMCID: PMC6324799.
Size Bir Mesajımız Var!
Matematiksel, matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
Matematiksel
