Pek çok kültür, korkaklığı ya da cesareti beyinden çok kalple veya iç organlarla ilişkilendirir. Oysa bilim, korku ve kaygının kaynağını ve işlenme merkezini geleneksel olarak beyinde görür. Peki bu duyguları neden ve nasıl bedeninin başka bölgelerinde hissederiz?
Korku ve beyin
Beyin, insanı düşen bir kayadan ya da hızla yaklaşan bir yırtıcıdan korumak için evrimleşmiştir. Ancak modern yaşamın kaygıları genellikle bundan çok daha soyuttur. Elli bin yıl önce bir topluluk tarafından dışlanmak ölüm anlamına gelirdi. Bugün ise okulda ya da işte yapılan kötü bir konuşma böyle sonuçlar doğurmaz. Yine de beyin bu farkı her zaman ayırt edemez.
Korkunun işlenmesinde birkaç temel beyin bölgesi görev alır. Bir uyaranı tehlikeli olarak algıladığımızda, örneğin bize doğrultulmuş bir silah ya da hoşnutsuz bir kalabalık gördüğümüzde, bu duyusal bilgiler önce amigdalaya iletilir.
Kulakların yakınında yer alan badem biçimindeki bu küçük bölge, bir durumun duygusal önemini değerlendirir ve uygun tepkiyi belirler. Yani, Amigdala, gördüğümüz şeyin yaklaşılması, kaçınılması, saldırılması ya da besin olarak değerlendirilmesi gerektiğine karar verir.
Tehditlerin algılanması bu sürecin temel bir parçasıdır ve hızlı gerçekleşmesi gerekir. İlkel insanlar, üzerlerine atılan bir aslan karşısında düşünmeye vakit bulamazdı; hemen tepki vermek zorundaydılar. Bu nedenle amigdala, mantıksal düşünmeden sorumlu beyin bölgelerini devre dışı bırakarak doğrudan bedensel tepkileri harekete geçirecek biçimde evrimleşmiştir.
Savaşmak, kaçmak ya da donakalmak.
Amigdalanın hemen yakınında yer alan hipokampus, onunla güçlü biçimde bağlantılıdır. Hipokampus, çevresel bağlamla ilişkili olarak neyin güvenli neyin tehlikeli olduğunu öğrenme ve hatırlama sürecinde rol oynar; yani korkuya anlam kazandırır.
Örneğin bir aslanı hayvanat bahçesinde görmek de Sahra Çölü’nde görmek de amigdalada korku tepkisi oluşturur. Ancak hipokampus devreye girerek bu tepkiyi bastırır, çünkü hayvanat bahçesinde gerçek bir tehdit yoktur.
Gözlerinin hemen arkasında yer alan prefrontal korteks, korkunun bilişsel ve sosyal boyutlarının işlenmesinde önemli rol oynar. Örneğin bir yılandan korkabilirsiniz; ancak yılanın zehirsiz olduğunu belirten bir tabelayı okuduğunuzda bu korku azalır.
Prefrontal korteks duyguları denetleyen beyin bölgesidir. Ancak aynı zamanda sosyal çevre aracılığıyla korkunun öğrenilmesine de katkı sağlar. Örneğin patronunla yapacağın bir toplantı sizi başlangıçta kaygılandırmazken, bir çalışma arkadaşınızın işten çıkarılma söylentilerinden söz etmesiyle hemen tedirgin olmanıza neden olur.
Beyin, belirli bir durumda korku tepkisinin gerekli olduğuna karar verdiğinde, sizi derhal eyleme hazırlamak için bir dizi sinirsel ve hormonal yolu etkinleştirir. Savaş ya da kaç tepkisinin bir kısmı, örneğin artan dikkat, beyinde gerçekleşir. Ancak asıl etkinlik bedende ortaya çıkar.
Korku ve bedenin geri kalanı
Birden fazla sinirsel yol, farklı organ sistemlerini yoğun fiziksel harekete hazırlar. Beynin motor korteksi kaslara hızlı sinyaller göndererek onları ani ve güçlü hareketler için uyarır. Buna göğüs ve karın kasları da dahildir; bu kaslar o bölgelerdeki yaşamsal organları korumaya yardımcı olur. Bu nedenle stresli durumlarda göğüs ya da karın bölgesinde sıkışma hissi yaşanır.
Sempatik sinir sistemi bu süreçte stresin düzenlenmesinde rol oynar. Bu sistem, savaş ya da kaç tepkisini yöneten mekanizmaları hızlandıran bir gaz pedalı gibidir.
Sempatik sinir hücreleri tüm bedene dağılmıştır; kalp, akciğer ve bağırsaklarda özellikle yoğundur. Bu hücreler, böbreküstü bezini adrenalin gibi hormonlar salgılaması için uyarır. Bu hormonlar kana karışarak ilgili organlara ulaşır ve onların korku tepkisini gerçekleştirme hızını artırır.
Kasların yoğun biçimde çalışmaya hazırlandığında yeterli kan akışının sağlanması gerekir. Sempatik sinir sisteminden gelen sinyaller, kalbin atım hızını ve kasılma gücünü artırarak bu gereksinimi karşılar. Bu artışı göğüs bölgesinde hissederiz. Bu yüzden güçlü duygular çoğu zaman kalple ilişkili sanılır.
Aynı sinirsel uyarılar akciğerlerdeki hava yollarını genişletir ve solunumun hızını ile derinliğini artırır. Bu da kimi zaman nefes darlığı hissine yol açar.
Savaş ya da kaç durumunda sindirim en düşük önceliğe sahiptir. Sempatik etkinlik, bağırsak hareketlerini yavaşlatır ve mideye giden kan akışını azaltır. Böylece oksijen ve besin maddeleri kalp ile beyin gibi yaşamsal organlara yönlendirilir. Bu fizyolojik değişiklikler, korku ve kaygı sırasında mide ya da bağırsaklarda hissedilen rahatsızlığın temelini oluşturur.
Her şey yine beyinde son bulur
Göğüs ya da mide bölgesinde hissedilenler de dahil olmak üzere tüm bedensel duyumlar, omurilik üzerinden beyine geri iletilir. Zaten tetikte ve kaygılı durumda olan beyin, bu sinyalleri hem bilinçli hem de bilinçdışı düzeyde işler.
İnsula adı verilen beyin bölgesi, duyguların, ağrının ve bedensel duyumların bilinçli biçimde fark edilmesinde özel bir role sahiptir. Prefrontal korteks ise benlik farkındalığıyla ilgilidir. Bu bölge, mide ağrısı ya da göğüste baskı gibi fiziksel duyumlara anlam kazandırır.
Örneğin “bu geçici bir his” ya da “bu kötü, öleceğim” gibi bilişsel yargılar bu süreçte oluşur. Bu tür bedensel duyumlar bazen bir geri besleme döngüsü yaratarak kaygıyı artırır. Çünkü beyin, bedende algıladığı karmaşayı tehlikenin büyüklüğüyle ilişkilendirir.
Sonuç Olarak
Korku ve kaygı duyguları beyinde başlasa da bedende hissedilir. Çünkü beyin, duygulara yanıt olarak bedensel işlevleri değiştirir. Ancak onların farkına varmamızı sağlayan yine beyindir. Rap sanatçısı Eminem’in “Lose Yourself” adlı şarkısında anlattığı gibi, avuç içlerinin terlemesi, dizlerinin titremesi ve kollarının ağırlaşması bedensel bir zayıflık değil, beynin yoğun kaygıya verdiği doğal bir yanıttır.
Kaynaklar ve ileri okumalar
- This Is What Happens in Your Brain When You’re Anxious, According to Experts. Yayınlanma tarihi: 19 Kasım 2024. Kaynak site: Very WEll Mind. Bağlantı: This Is What Happens in Your Brain When You’re Anxious, According to Experts
- Torrico TJ, Abdijadid S. Neuroanatomy, Limbic System. [Updated 2023 Jul 17]. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2024 Jan-. Available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK538491/
- Mariotti A. The effects of chronic stress on health. New insights into the molecular mechanisms of brain-body communication. Future Sci OA. 2015 Nov 1;1(3):FSO23. doi: 10.4155/fso.15.21. PMID: 28031896; PMCID: PMC5137920.
Matematiksel
