Tarih

İlklerin Kadını: Halet Çambel

Halet Çambel, bir röportajında “Mutluluk kişisel çıkar peşinde yakalanmaz, asıl mutluluğa topluma yararlı olarak ulaşılır.” savı ile ülkeye yaptığı hizmetlerinin özünü anlatır…

“Siz okuma yazma biliyorsunuz. Bütün bilgi kitaplarda vardır. Ben size yarın değişecek olan bilgiyi belletmekle yükümlü değilim. Ben size bu bilgiyi nasıl öğreneceğinizi ve nasıl kullanacağınızı öğretirim.”

Yukarıdaki sözün sahibi, ilklerin kadını Halet Çambel 1916 yılında Berlin’de dünyaya gelir. Babası Berlin askeri ataşesi ve Atatürk’ün arkadaşı Cemil Bey, annesi Berlin Büyükelçisi İbrahim Hakkı Paşa’nın kızı Remziye Hanım’dır. En büyük ablası Leyla Çambel hukukçu ve gazeteci, diğer ablası Perihan Çambel kanser araştırmacısı ve kardeşi Bülent Çambel de mühendistir. Çambel ailesi 1924 yılında ülkeye kesin dönüş yapmadan önce İsviçre ve Avusturya’da yaşar.

Halet Çambel, 1935 yılında İstanbul Arnavutköy Amerikan Kız Koleji’nden mezun olur. Aynı yıl Fransa hükümetinden aldığı bursla Paris Sorbonne Üniversitesi’nde arkeoloji eğitimine başlar. 1936 yılında Atatürk’ün isteği ile Suat Fetgeri Aşeni ile eskrim dalında Berlin Olimpiyatları’na katılır ve Aşeni ile olimpiyatlara katılan ilk Türk kadın sporcu olur. Ayrıca bu esnada Hitler ile tanıştırılma teklifini reddeder.

Suat Fetgeri Aşeni  ve Halet Çambel

Halet Çambel’in Arkeoloji İle Tanışması

1939 yılında Yazılıkaya-Midas şehrindeki kazılara katılır. II. Dünya Savaşı’nın başlaması ile Fransa’ya geri dönmez. 1944 yılında İstanbul Üniversitesi’nden doktora derecesini alır.

Anadolu’da yapılan pek çok arkeolojik çalışma ve araştırmada yer alan Çambel, 1947 yılından itibaren Karatepe-Aslantaş kazılarına başlar. Burada Hititlere ait pek çok eser açığa çıkarılır.

Anadolu’daki yaşamını Çambel şöyle anlatır: “Tarihi eserlere sahip çıkılması eğitimle mümkün. Komşulara ‘Çocuklar sizden, defter kalem bizden. Çocukları gönderin, saat beşten sonra okutalım’ dedik. Çocuklar sabah beşte geldiler, ırmağa gitmemeleri için aşçımızı başlarına koyduk. Mutfağın yanına sıralar kurduk, işten sonra derse giriliyordu. Burada ayrıca geleneksel olarak kilim dokumacılığı yapılıyordu ancak doğal değil kimyasal boya kullanılıyordu. Bunlar da akıyordu.

Biz dedik ki, doğal boya kullanırsanız daha iyi olur. İlk dokunan kilimi biraz yüksek fiyatla biz satın aldık. Bu sefer herkes heveslendi ve doğal boyaları kullanmaya başladı. Buraya ilk geldiğimiz yıllarda köyde doktor yoktu. Burada bir ilk yardım istasyonu kurduk. Bir arkadaş Eczacılar Birliği’nin Genel Sekreteriydi. Evvela ilaç gönderdi. Burada her türlü yara-bereye, yanığa, basit hastalıklara elimizden geldiğince yardımcı olduk. Her gün 5-6 hasta gelirdi.

halet-çambel

1960 yılında İstanbul Üniversitesi’nde Prehistorya Anabilim Dalı’nı kurar ve kürsü başkanı olur. Çambel askeri darbenin ardından bir süre Almanya’da ders verir. 1963 yılında tekrar Prehistorya Kürsüsü Başkanlığı’nı üstlenir ve emekli olduğu 1984 yılına kadar bu görevi sürdürür.

1963 yılında Chicago Doğu Bilimleri Enstitüsü’nden Robert J. Braidwood’u ve ekibini Türkiye’ye çağırır. Çambel 1964 yılında Robert J. Braidwood ve eşi Linda S. Braidwood’la birlikte Ergani’de Çayönü höyüğü kazısına başlar.

1963 yılında Braidwood ile Güneydoğu Anadolu Ortak Araştırma Projesi’ni kurar. Siirt-Urfa arasında Türkiye’nin ilk kapsamlı, çok disiplinli yüzey araştırmasını gerçekleştirirler. 1976’da ise TÜBİTAK’a bağlı bir Arkeometri Ünitesi kurulmasına katkıda bulunur. Pek çok ödülün yanı sıra Boğaziçi Üniversitesi Fahri Doktora Unvanı (2005) sahibi olan Halet Çambel, 12 Ocak 2014 tarihinde İstanbul’da hayata gözlerini yumar.

İlklerin Kadını

Çambel sadece kazı çalışmalarıyla kalmaz aynı zamanda kullandığı “Belgeleme Yöntemiyle” Türkiye’de arkeolojinin gelişiminin en önemli ismi olur. Öğrencisi Prof. Dr. Mehmet Özdoğan onu şu sözlerle anlatır: ”Türkiye arkeolojisinde birçok kavramı ilk kez o dile getirdi. Ama o kadar mütevazıydı ki öğrenciliğimizde onu sıradan biri sanırdık.” Mütevazı olduğu kadar çok yönlü bir insandır. Yine Özdoğan’a kulak verelim:

Çambel akademik dünyanın farklı alanlarında yaratıcı öngörüsü, uygulamadaki başarıları ile öne çıkmıştır; arkeolog, korumacı, çevreci, eğitmen, dilbilimci, mimar, planlamacı, etnograf, düşünür gibi farklı bilimsel kimlikler ile tanınır. Türk akademik ortamında uluslararası açılımların simgesi olarak ünlenmiştir. Başka bir açıdan bakıldığında ise Çambel sporcu, köycülük önderi, köy öğretmenidir. Karatepe Dağları’nın “Halet Bacısı”sıdır. Bizler için ise Halet Hocamızdı.

Bu nedenle Halet Çambel’i Karatepe Aslantaş’ın hafiri, bir arkeolog olarak tanımlamak, O’nun bu uzun ve renkli yaşantısını sığlaştırmak olacaktır. Çambel her şeyin ötesinde Cumhuriyet’in ilkelerine, çağdaşlaşmaya yürekten inanmış bir aydındı, tüm yaşamını da bu ilkelere göre düzenlemişti. İş’i görev olarak bilmiş, bu nedenle yaptıkları ve başardıkları ile hiçbir zaman övünmemişti.

Her türlü zorluğa karşı durmayı ve bürokratik engelleri aşmayı ve yapılmasına gerekli olduğuna inandığı şeyleri yapmayı sıradan bir işmiş gibi sürdürmüştür. Bu nedenle yaklaşık 50 yıl boyunca öğrencisi olmakla övündüğüm Halet Çambel’i, öğrencilik yıllarımızda herhangi bir üniversite hocası olarak görmüştük.

Yaptığı işlerin ne denli önemli ve büyük olduğu, zaman geçtikçe ortaya çıkmış; 1950’li yıllarda çalışmalarına esas olarak aldığı ilkeler, ancak 1980’lerden sonra, önce Dünya’da daha sonra da ülkemizde kabul görmüş ve esas olarak alınmıştır. Ne var ki Çambel hiçbir zaman ilkelerini sloganlaştırmamış, süslü ve güzel terimlerle değil, herkesin anlayacağı sıradanmış gibi gelen söylemlerle hayata geçirmiştir.

Halet Çambel’in Çalışmalarından Bazı Örnekler

Halet Çambel’in, yakın arkadaşı Ruhi Su’nun ilk plağını çıkarmasında maddi manevi katkısı olur. Türkiye’nin ilk koruma çatısını ve ilk çıplak beton uygulamasını eşi Nail Çakırhan ile yapar. Aynı yerde ülkenin ilk milli park uygulamasını başlatırlar. Ayrıca, Türkiye’nin ilk açık hava müzesi olan Karatepe-Arslantaş Milli Parkının kuruluşuna öncülük eder. Köylüler ile yaşarken onların her türlü gelişimine katkı sağlamak için eğitici kurslar açar.

halet-çambel

Adana ilinin tarihi yerlerinden olan Tepebağ mahallesinin tarihi yapıları, evleri ve arkeolojik dolgusunu belgeler. Güneydoğu Anadolu Tarih Öncesi Karma Projesi’nde Braidwood ile 40 yılı aşkın süre ile şu ana kadar bilinen en uzun soluklu projeyi çalışırlar.

Ayrıca çok sayıda bilim insanı yetiştirirler. Yeni bir bakış açısı, yeni yöntemler bilim dünyasına bu proje ile kazandırılır. Keban Barajı yapımında dönemin ODTÜ Rektörü Kemal Kurdaş’ın da desteği ile baraj gölünün yüzey araştırmasını Braidwood ile yapar. Ayrıca öncüsü olduğu çok sayıda kazı ile Doğu Anadolu’nun tarihi önemini açığa çıkarır.

Halet Çambel kalıcı eserler bırakmayı da ihmal etmez. İngilizce ve Türkçe eserler yazar. Eserlerinden bazıları; Çok Dilli Arkeoloji Sözlüğü, Midas Kenti Kazıları ve Dağlık Frigya Bölgesindeki Araştırmalar, Frigya, Light on Top of the Black Hill, Karatepeli Fıkraları, Güneydoğu Anadolu Tarihöncesi Araştırmaları I. Cilt, Kumkale: Toros Eteklerinde Bir Haçlı Kalesi’dir.

Son Olarak;

Yaşar Kemal onun için: ”Halet Çambel’i anlatmak zor, Onu derinlemesine anlamak zaman ister. Yer altını güne çıkarmak Halet’in büyük hüneriydi. Yer üstündeki insanlar da ondan yepyeni bir dünya öğreniyordu. Okuldan kaçan, gönderilmeyen kızları okula gönderiyordu. Halkın içinde o bir büyüydü.” derken eşi ile aynı dönemde cezaevinde kalan ve eşinin yakın arkadaşı olan Nazım Hikmet “Yaşamak Güzel Şey Be Kardeşim” adlı otobiyografik romanında Çambel için “Bağıran, genç ve güzelliği tuhaf bir kadın. Babası mebus. Kocası komünist…” der.

98 yaşında Arnavutköy’deki evinde ölürken geriye anlatılması sayfalara sığmayacak bir ömür bırakır. Çambel’e Anadolulu dostları şu sözlerle veda eder: “O sizler için bilim insanıydı, arkeologdu, eğitmendi ancak O bizim Karatepelilerin, Torosların Anasıydı.”. Göz atmak isterseniz: Türkiye’de Bilimin Gelişimine Yön Vermiş 9 Bilim Kadını


Kaynakça:

  • Karpınar, T. (2019), “Bir Cumhuriyet Kadını; Prof. Dr. Halet Çambel” (Erişim Tarihi: 25.09.2019); https://dergipark.org.tr
  • “Olimpiyatların Öncü Türk Kadınları: Halet Çambel ve Suat Fetgeri Aşeni” (Erişim Tarihi: 21.03.2019)
  • Özdemir, İ., “Yaşamak Güzel Şey”, (Erişim Tarihi: 11.11.2019); https://www.socratesdergi.com/halet-cambel/

Matematiksel

Olgun Duran

Ömür boyu öğrencilik felsefesini benimsemiş amatör tiyatro oyuncusu ve TEGV gönüllüsü; kitaplarından, doğaya hayranlığından, yeni yerleri görmekten, gittiği yerlerin kültürünü keşfetmekten ve bunların uğruna çabalamaktan vazgeç(e)meyen kişi...  

Bir yanıt yazın

E-posta adresiniz yayınlanmayacak. Gerekli alanlar * ile işaretlenmişlerdir

Başa dön tuşu