Bilim tarihinde halkın zihninde yer eden imgeler vardır. Bunlardan biri, gök gürültülü bir fırtınada uçurtma uçuran Benjamin Franklin’in görüntüsüdür. Bu sahne kitaplarda, pullarda, sanat eserlerinde ve hatta 2006’da basılan bir Amerikan gümüş dolarında bile yer alır.
Franklin’in adı, hem siyaset hem bilim tarihinde sıkça anılır. O yalnızca bir mucit değil, aynı zamanda devrimci düşünceleriyle tarihe yön vermiş bir figürdür. Amerika Birleşik Devletleri’nin Özgürlük Bildirgesi’ni hazırlayan isimlerden biri olarak, ulusal kimliğin kurucuları arasında yer alır. Bu nedenle bugün yüzü, Amerikan 100 dolarlık banknotlarında yer alır.
Franklin, diplomatik başarılarının yanı sıra bilime olan ilgisiyle de tanınır. Ancak onu halkın belleğinde ölümsüzleştiren şey, uçurtma deneyidir. Fırtınalı bir günde, elinde ipek iplikle bağlı bir uçurtma tutan bu bilim insanı neyi kanıtlamaya çalışmıştı?
Benjamin Franklin’in Uçurtma Deneyi İle İlgili Anlatılar Hatalar İle Doludur
10 Haziran 1752’de Benjamin Franklin’in fırtınalı bir havada uçurtma uçurduğu ve ipe bağladığı metal anahtarın elektrik yükü çekip çekmeyeceğini görmek istediği anlatılır. En azından hikâye böyledir. Oysa tarihçiler, bu ünlü deneyin tam olarak o tarihte yapılıp yapılmadığından emin değildir; hatta bazısı böyle bir deneyin gerçekten gerçekleşip gerçekleşmediğini bile sorgular.
Franklin’in uçurtma ve anahtar deneyi gerçek olsa bile, olay genellikle anlatıldığı biçimde olmadı. Yaygın inanışın aksine, Franklin bu deneyi elektriğin varlığını kanıtlamak için yapmadı. Ayrıca, uçurtmaya bağlı anahtara yıldırım çarpması da pek olası değildi. Çünkü böyle bir durumda Franklin’in hayatta kalması neredeyse imkânsız olurdu.
Franklin’in uçurtma ve anahtar deneyi hakkında bildiklerimiz iki kaynağa dayanır. İlki, Franklin’in Ekim 1752’de dostu Peter Collinson’a yazdığı mektuptur. İkinci kaynak ise Joseph Priestley’nin 1767 tarihli Present Status of Electricity adlı kitabıdır. Priestley bu kitapta, Franklin’in kendisine anlattığını düşündüğü deneyin ayrıntılarını aktarmıştır.
Franklin mektubunda, “Philadelphia’da bir uçurtma ve anahtar kullanılarak yapılan deneyin başarıyla sonuçlandığını” yazar ve bu deneyi nasıl yeniden gerçekleştirebileceğini adım adım açıklar. Ancak ne deneyin tam tarihini belirtir ne de onu bizzat kendisinin yaptığını söyler.
On beş yıl sonra, Joseph Priestley bu olaya dair daha fazla ayrıntı verir. Yazdığına göre, 46 yaşındaki Franklin, 22 yaşındaki oğlu William ile birlikte 1752 yılının Haziran ayında bu deneyi gerçekleştirmiştir.
1939’da Pulitzer Ödülü kazanan biyografi Benjamin Franklin’de Carl Van Doren şöyle yazar. “Efsanelerde sarsılmaz biçimde yer eden uçurtma olayı, gerçekte belirsiz ve esrarengiz görünür.” Uçurtma ve anahtar deneyi etrafında oluşan bu efsane, birçok kişinin yanlış biçimde, bu olayın elektriğin keşfini simgelediğine inanmasına yol açmıştır.
Benjamin Franklin elektriği keşfetmedi
18. yüzyılın ortalarında elektrik zaten bilinen bir olguydu. Ancak bu olgunun doğası tartışma konusuydu. Franklin, yıldırımın bir tür elektrik olduğunu öne süren filozof ve bilim insanları grubunun üyelerinden biriydi.
Mart 1750’de Franklin, dostu Peter Collinson’a yazdığı bir mektupta paratoner fikrini anlattı. Aynı yılın temmuzunda ise, paratoner kullanarak bir “Leyden kavanozunda” elektrik yükü yakalamayı amaçlayan bir deney önerisini yayımladı. Elektrik yükünü depolayabilen bu kavanoz aracılığıyla, yıldırımın da aslında elektriksel bir olay olduğunu kanıtlamayı hedefliyordu.
Franklin’in düşünceleri kısa sürede Avrupa’ya yayılacaktı. Mayıs 1752’de Fransız bilim insanları Thomas Dalibard ve M. Delor, Franklin’in tasarladığı deneyin iki farklı versiyonunu birbirinden bağımsız biçimde başarıyla gerçekleştirdi. Joseph Priestley’nin aktardığına göre, Franklin bu başarıları henüz duymamıştı; çünkü o sırada Philadelphia’da kendi paratoner deneyi için bir kilise kulesinin inşasının tamamlanmasını bekliyordu.
Görünüşe göre Franklin, kule inşasını beklemek yerine yaklaşan bir fırtınayı fırsat bilip teorisini doğrudan sınamaya karar verdi. Fırtına bulutları belirince, ipine metal bir anahtar bağladığı bir uçurtmayı gökyüzüne saldı.
Joseph Priestley’nin yazdığına göre, “Bilimsel bir girişimin başarısız olması hâlinde alaya alınmaktan korktuğu için, planladığı deneyi oğlundan başka kimseyle paylaşmadı; uçurtmayı da oğlu ile birlikte uçurdu.”
Benjamin Franklin Uçurtma Deneyi İle Ne Keşfetti?
Franklin’in amacı uçurtmaya yıldırım çarptırmak değildi. Zaten Joseph Priestley de böyle bir şey olduğunu söylememiştir. Eğer yıldırım gerçekten uçurtmaya çarpsaydı, Franklin’in ölmesi kaçınılmaz olurdu. (Nitekim 1753’te Alman bilim insanı Georg Wilhelm Reichmann, Franklin’in paratoner deneyini denerken yıldırım çarpması sonucu hayatını kaybetmiştir.)
Büyük olasılıkla uçurtmaya bağlı anahtar, fırtınalı havadaki elektrik yükünden bir miktar enerji topladı. Priestley, Franklin’in anahtara dokunduğunda bu yükü hissettiğini ve böylece yıldırımdan bir parça elektrik yakaladığını doğruladığını yazar.
Franklin bu deneyi gerçekten yapmış olsun ya da olmasın, paratoner fikrini ortaya atan ve bu düşüncenin başkaları tarafından sınanmasını sağlayan kişiydi. Bu deneyler, yıldırımın aslında bir tür elektrik olduğunu ve bu gücün hem yüksek yapıları korumak hem de yeni deneyler yapmak için kullanılabileceğini gösterdi.
Fransız fizikçi Thomas-François D’Alibard, 1752 yılında Franklin’in önerdiği yöntemi uygulayarak deneyi başarıyla gerçekleştirdi. Bu düzenek, tarihte kayda geçen ilk paratoner deneyi olarak kabul edilmektedir..
Sonuç olarak
Resimler, eğitimde güçlü ve etkili araçlardır. Fakat bazı görselleri kesin ve doğru bir tarihsel gerçeklik olarak kabul etmeden önce dikkatli olmak gerekir. Franklin’in uçurtma deneyi bu duruma verilecek en çarpıcı örneklerdendir..
Bu deneyi tasvir eden resimlere bakan bir öğretmen, öğrencilerine “Franklin fırtınalı bir günde uçurtmasını uçurdu ve elektriği keşfetti” diyebilir. Oysa bu anlatım gerçeği yansıtmaz. Böyle bir açıklama, tarihi sadeleştirmek isterken çocukların olayın doğasını yanlış anlamasına yol açar.
Kaynaklar ve ileri okumalar
- Benjamin Franklin’s Kite Experiment: What Do We Know? Yayınlanma tarihi: 6 Haziran 2022. Kaynak site: History. Bağlantı: Benjamin Franklin’s Kite Experiment: What Do We Know?
- Your fave illustration of Franklin’s kite experiment is likely riddled with errors. Yayınlanma tarihi: 24 Mayıs 2023. Bağlantı: Your fave illustration of Franklin’s kite experiment is likely riddled with errors
- Moura, B.A. Picturing Benjamin Franklin’s Kite Experiment in the Nineteenth Century. Sci & Educ (2023). https://doi.org/10.1007/s11191-023-00421-y
Size Bir Mesajımız Var!
Matematiksel, matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
Matematiksel
