“Çöl” denince çoğu insanın aklına, Sahra Çölü’nün dalgalı kum tepeleri gelir. Filmler, televizyon programları ve popüler kültür de bize genellikle bu görüntüyü sunar. Gerçekten de, günümüzde 9,2 milyon kilometrekarelik bir alanı kaplayan Sahra Çölü büyük ölçüde bu görünüme sahiptir. Ancak tarihe baktığımızda, bu manzara her zaman böyle değildi.
Bir zamanlar, bugün dünyanın en büyük sıcak çölü olarak bilinen bu topraklar yemyeşil, hayat dolu bir bölgeydi. Üstelik bir gün yeniden eski hâline dönme ihtimali de var. Çünkü Sahra Çölü, her 21.000 yılda bir kurak çölden yemyeşil, ormanlık bir alana dönüşüyor. Sahra’nın son kez yeşil bir ormanlık alan olduğu dönem, yaklaşık 15.000 ila 5.000 yıl önce yaşandı.
Sahra Çölünün Altında Ne Var?
Sahra Çölü’nün derinliklerinde su kaynaklarının bulunduğu uzun süredir biliniyor. 2010 yılında yürütülen araştırmalar, bilim insanlarını daha da ileriye taşıdı. Tarih öncesine ait devasa bir megagölün izlerine ulaşıldı. Bu göl, yaklaşık 250.000 yıl önce Nil Nehri’nin Tushka Vadisi yakınlarında alçak bir kanaldan geçmesiyle oluşmuştu. Aşağıdaki görselde, biri büyük diğeri küçük olmak üzere iki gölün kalıntılarını görebilirsiniz.
Ancak Sahra’nın bir zamanlar bambaşka bir yer olduğuna işaret eden tek kanıt bunlar değil. Çölden elde edilen arkeolojik bulgular arasında en dikkat çekici olanlardan biri, yaklaşık 9.000 ila 6.000 yıl öncesine tarihlenen “Yüzücüler Mağarası”dır. Bu mağaranın duvarlarında, yüzen insan figürleri yer alır. Bu çizimler, o dönemde bölgede göllerin ve suyun var olduğuna dair güçlü görsel kanıtlar sunar.
Sahra Çölü Neden Ve Nasıl Dönüşüyor?
Yaklaşık 11.000 ila 5.000 yıl önce, son buzul çağının sona ermesiyle birlikte Sahra Çölü şaşırtıcı bir dönüşüm geçirdi. Bugün göz alabildiğine uzanan kum tepelerinin yerinde o dönemde yeşil bitki örtüsü gelişti. Kuzey Afrika’nın yaklaşık 9 milyon kilometrekarelik bir bölümü, yeşil ve canlı bir ekosisteme ev sahipliği yapar hâle geldi. Bu verimli ortamda suaygırları, antiloplar, filler gibi büyük memeliler yaşamaya başladı.
Bu yeşillenme süreci, Dünya’nın eksen eğikliğinde meydana gelen değişimle yakından ilişkilidir. Yaklaşık 8.000 yıl önce, gezegenimizin eğimi 24,1 dereceden yavaş yavaş günümüzdeki 23,5 dereceye doğru azalmaya başladı. Önemsiz gibi görünen bu küçük değişiklik, iklim sistemleri üzerinde büyük etkiler yaratarak yağış düzenlerini değiştirdi.
Bu koşullar, yaz aylarında Dünya’nın Kuzey Yarımküresi’nde güneşin etkisinin artmasına neden oldu. Artan güneş ışınımı, kara ve okyanus arasındaki sıcaklık farklarını büyüterek mevsimsel Afrika musonunu güçlendirdi. Sahra’da yükselen sıcaklıklar, Atlantik Okyanusu’ndan gelen nemi çöl bölgesine çeken güçlü bir alçak basınç sistemi yarattı. Bu nem miktarı, Sahra’nın yeniden yeşillenmesi için yeterliydi. Son nemli dönemde, bu verimli topraklarda avcı-toplayıcı topluluklar yaşam sürüyordu.
Ancak yaklaşık 8.000 ila 4.500 yıl önce beklenmedik bir değişim yaşandı. Bölgenin nemli iklimden kurak bir iklime geçişi, bazı alanlarda yalnızca yörüngesel değişimlerle açıklanamayacak kadar hızlı gerçekleşti. Böylece, günümüzde bildiğimiz kurak Sahra Çölü şekillenmeye başladı.
Peki ama neden? Bu sorunun kesin cevabı hâlâ netleşmiş değil. Bazı araştırmacılar, bu ani değişimi insan etkisine bağlıyor. Öte yandan, bazı bilim insanları bu süreci Dünya’nın yörünge hareketlerinin doğal bir sonucu olarak değerlendiriyor.
Dünyanın Eksen Eğimi Neden Değişti?
Dünya’nın hareketlerinden söz ederken genellikle iki temel dönüşten bahsederiz: kendi ekseni etrafında dönüşü ve Güneş etrafındaki yörüngesi. Oysa Dünya’nın üçüncü bir hareketi daha vardır: yalpalama hareketi. Bu hareket, gezegenimizin mükemmel bir küre olmamasından kaynaklanır ve bir topacın dönerken sergilediği salınıma benzer.
Yalpalama, Güneş ve Ay’ın çekim kuvvetlerinin etkisiyle ortaya çıkar ve tamamlanması yaklaşık 23.000 yıl sürer. Bu yavaş hareket, zamanla Dünya’nın eksen eğikliğini değiştirerek, Kuzey Yarımküre’yi yaz aylarında Güneş’e daha yakın konuma getirir. Bu da iklimsel döngüler üzerinde belirleyici bir rol oynar.
Bilimsel kanıtlar, Sahra’nın geçmişte birçok kez yeşillendiğini gösteriyor. Bu yeşil dönemlerin, gezegenin yörüngesel ve eksensel hareketleriyle doğrudan bağlantılı olduğu anlaşılıyor. Son araştırmalar, Sahra Çölü’nün bu periyodik değişimlerini doğruluyor. Öyle ki, çölün tekrar yemyeşil bir bölgeye dönüşmesinin MS 12.000–13.000 yılları arasında gerçekleşmesi bekleniyor.
Bizler bu dönüşü göremeyeceğiz. Ancak jeolojik zaman diliminde bakıldığında Sahra’nın yeniden yeşillenmesi neredeyse kaçınılmaz görünüyor.
Kaynaklar ve ileri okumalar
- Armstrong, E., Tallavaara. M., Hopcroft, P.O. et al. North African humid periods over the past 800,000 years. Nat Commun 14, 5549 (2023). https://doi.org/10.1038/s41467-023-41219-4
- The Sahara Desert—Yes, That One—Remarkably Grows Green Every 21,000 Years. Yayınlanma tarihi: 17 Ekim 2023. Kaynak site: Popular science. Bağlantı: The Sahara Desert—Yes, That One—Remarkably Grows Green Every 21,000 Years
- Larrasoaña JC, Roberts AP, Rohling EJ. Dynamics of green Sahara periods and their role in hominin evolution. PLoS One. 2013 Oct 16;8(10):e76514. doi: 10.1371/journal.pone.0076514. PMID: 24146882; PMCID: PMC3797788.
Size Bir Mesajımız Var!
Matematiksel, matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
Matematiksel
