2025 yılında art arda üç süper Ay gerçekleşecek: 7 Ekim, 5 Kasım ve 4 Aralık. İlki geçti, ancak önümüzde hâlâ iki tanesi daha var. Peki ama Ay’ın “süper”, “kanlı” ya da “mavi” gibi adlarla anılması ne anlama geliyor?
Ay’ın farklı evrelerinde farklı oranlarda aydınlanmasının temel nedeni, onun Dünya çevresindeki yörüngesinde sürekli hareket etmesidir. Ay, Dünya ile Güneş’in arasına geldiğinde, yüzeyinden yansıyan güneş ışığı Dünya’ya ulaşmaz; bu evreye “yeni ay” denir. Öte yandan, Ay, Dünya’nın arkasında yer aldığında, Güneş’ten gelen ışık Ay yüzeyinin tamamını aydınlatır ve bu ışık Dünya’dan dolunay olarak görülür.
Ay’ın yörüngesindeki konumu değiştikçe, Güneş ışığını farklı açılardan yansıtır. Bu da hilal, ilk dördün, son dördün gibi ara evrelerin oluşmasına neden olur. Aşağıdaki görselde bu evrelerin nasıl geliştiğini net bir şekilde görebilirsiniz.
Süper Ay Nedir?
Süper Ay kulağa büyüleyici gelse de, gerçekte sadece rastlantısal bir doğa olayıdır. Ay’ın Dünya etrafındaki yörüngesi tam anlamıyla dairesel değildir; hafif elips şeklindedir. Bu nedenle, Ay’ın Dünya’ya olan uzaklığı sürekli değişir.
Yörüngesindeki Dünya’ya en yakın noktaya “yerberi” (perige) denir ve bu nokta, en uzak mesafeye kıyasla yaklaşık 45.000 kilometre (yaklaşık 28.000 mil) daha yakındır. Eğer dolunay bu yakınlık sırasında gerçekleşirse, buna “süper Ay” adı verilir.
Bu durum, gökyüzündeki Ay’ın en küçük dolunaydan yalnızca %14 daha büyük görünmesini sağlar. Ancak bu fark o kadar minimaldir ki, çıplak gözle fark edilmesi neredeyse imkânsızdır.
Bu olayın tam tersi de mümkündür: Yani dolunay, Ay’ın Dünya’ya en uzak noktasında gerçekleştiğinde. Bu duruma “apogee syzygy” ya da halk arasında bilinen adıyla “mikro Ay” denir. Elbette süper Ay, doğa açısından yeni bir olay değildir; ancak bu ismin kullanımı oldukça yenidir. “Süper Ay” terimi, 1970’lerden önce herhangi bir kaynakta yer almamaktadır.
Süper Ay hakkında merak uyandıran bir detay var: Ay, süper Ay olduğunda aslında gökyüzünde normal bir dolunaydan çok da büyük görünmez. Ancak, bazen ufka yakın konumdayken olduğundan daha büyükmüş gibi algılanır.
Bu etkiye “Ay yanılgısı” denir ve tamamen gözlerimizin bizi kandırmasından ibarettir. Gerçekte Ay’ın boyutunda hiçbir değişiklik olmaz. Bunu anlamanın kolay bir yolu var: Parmağınızı uzatıp Ay’ı başparmağınızla kapatmayı deneyin.
İster gökyüzünde yüksekte olsun, ister ufka yakın ve kocaman görünüyormuş gibi dursun—her iki durumda da başparmağınız Ay’ı tamamen örtebilir. Bu da aslında değişenin Ay değil, onu algılayış biçimimiz olduğunu gösterir.
Mavi Ay Nedir?
“Mavi Ay” ifadesi kulağa büyüleyici gelse de, Ay’ın gerçekten mavi renkte göründüğü anlamına gelmez. Bu terim, 1940’lı yıllarda yapılan bir yorum hatası sonucu, aynı takvim ayında meydana gelen ikinci dolunayı tanımlamak için kullanılmaya başlanmıştır.
Ay evreleri yaklaşık 29,5 günlük döngülerle oluştuğu için genellikle her ay yalnızca bir dolunay olur. Ancak nadiren, bir ayda iki dolunay yaşanabilir. Bu da ortalama her 30 ayda bir “mavi Ay” oluşmasına yol açar.
Öte yandan, “kanlı Ay” olarak bilinen olayda Ay gerçekten kırmızımsı bir renge bürünür. Bu ifade bilimsel bir terim değildir ve büyük ihtimalle kıyametle ilgili İncil kehanetlerinden esinlenilmiştir. Ancak “süper Ay” gibi, bu da son yıllarda popülerlik kazanmıştır. Özellikle 2014 yılında, 18 ay içinde yaşanan dört ardışık Ay tutulması, bu terimin medyada sık kullanılmasına ve çok satan kitaplara konu olmasına neden olmuştur.
Kanlı Ay Nedir?
Ay tutulmaları, gece gökyüzünün sabit bir arka plan olmadığını, aksine hareket eden ve etkileşen gök cisimleriyle dolu dinamik bir sahne olduğunu etkileyici biçimde hatırlatır. Bu olayda Ay, yörüngesi boyunca ilerleyerek Dünya’nın arkasına, Güneş’in tam karşısına geçer ve Dünya’nın gölgesine girer.
Dünya’nın gölgesinin Ay’ı tamamen kaplaması yaklaşık bir saat sürer. Ay tamamen gölgenin içine girdiğinde ise, “tam tutulma” olarak bilinen evre başlar. Tam tutulma evresi kendi sürprizini de beraberinde getirir. Dünya’nın gölgesi tamamen siyah değildir; kızılımsı bir renge sahiptir. Bu durum, birçok kültürün Ay tutulmalarını “kanlı Ay” olarak adlandırmasına neden olmuştur.
Güneş ışığı Ay’a ulaşmayı başarır, ancak önce Dünya’nın atmosferinden geçmek zorundadır. Atmosfer, ışığın kısa dalga boylarını —özellikle mavi ışığı— dağıtır ve sadece kırmızı tonları Ay’a yönlendirir. Aynı zamanda ışığın yolunu da bükerek gölgeye ulaşmasını sağlar.
Aslında gözlemlenen bu süreç, Güneş’in doğuşu ve batışı sırasında renginin turuncu-kırmızıya dönmesiyle aynıdır. Ay’ın ne kadar kırmızı göründüğü ise, atmosferdeki kirlilik, bulut örtüsü ve benzeri etkenlere bağlı olarak değişir.
Sonuç Olarak;
Ay tutulmaları, süper Aylar ve “kanlı” ya da “mavi” Ay gibi terimler gökyüzüne olan ilgimizi artırsa da, bu olayların ardındaki bilimsel gerçekler, görsel beklentilerin ötesinde, gökyüzünün düzenli ve öngörülebilir hareketlerini yansıtır.
Bu olaylar zaman zaman abartılı yorumlarla sunulsa da, esas büyü doğanın sade ama etkileyici işleyişindedir.
Kaynaklar ve ileri okumalar
- Supermoon: What is it and when does it occur? yayınlanma tarihi: 13 Ağustos 2024. Kaynak site: Space. Bağlantı: Supermoon: What is it and when does it occur/
- Supermoon: how an illusion makes the full Moon appear bigger than it really is. Kaynak site: Conversation. Yayınlanma tarihi:26 Nisan 2021. Bağlantı: Supermoon: how an illusion makes the full Moon appear bigger than it really is
Matematiksel
