Londra’daki Greenwich, Başlangıç Meridyeni’nin geçtiği yer olarak bilinir. Ancak dünyaca ünlü Kraliyet Gözlemevi’ni ziyaret ettiğinizde, aslında bir yarımküreden diğerine geçtiğinizi düşünmeyin. Çünkü gerçek sıfır meridyeni, artık 1884’te ilk belirlendiği yerden 102,5 metre doğuda yer alıyor. Bunun sorumlusu ise teknolojidir.
Günümüzde gelişmiş teknolojiler sayesinde haritaları sık kullanmasak da, bir zamanlar haritalar medeniyetler için en değerli kaynaklardan biriydi. Ancak o dönemlerde, standart bir başlangıç meridyeni yoktu.
Harita üretme kapasitesine sahip her medeniyet, başlangıç meridyeni olarak genellikle kendi başkentini belirliyordu. Yani başlangıç meridyeninin konumu, o dönemde oldukça keyfi ve teorik olarak dünyanın herhangi bir noktası olabilirdi. Örneğin Osmanlı İmparatorluğu için bu çizgi Ayasofya’dan geçiyordu.
1800’lü yıllar boyunca sömürgecilik hareketleri devam etti. Bu durum haritalara olan ihtiyacı da artırdı. İngiltere, Hindistan, Kanada, Avustralya ve Güney Afrika gibi bölgeleri kontrolü altına alarak sömürgecilikte öne çıkan güç haline geldi. Çoğu İngiliz denizcinin kullandığı haritalar Londra merkezliydi. Ancak bu farklı başlangıç meridyenleri yüzünden ciddi karışıklıklar ortaya çıkıyordu.
Aynı şekilde, geçmişte dünya genelinde saat konusunda da ortak bir düzen yoktu. Her medeniyet, ya kendi ulusal rasathanesinin hesaplamalarına ya da böyle bir kurum yoksa Güneş gözlemlerine dayanarak kendi saat sistemini oluşturuyordu. Bu da zamanla büyük bir karmaşaya yol açtı.
Özellikle Kanada ve Amerika Birleşik Devletleri gibi uzun demiryolu hatlarına sahip ülkelerde bu durum daha ciddi bir sorundu. Çünkü farklı şehirlerin farklı saat düzenlemeleri, tren seferlerinin planlanmasını ve yolcu taşımacılığını zorlaştırıyordu. Saatin herkes için aynı şeyi ifade etmemesi, ulaşımda ve iletişimde büyük karışıklıklara neden oluyordu. Bu da ortak bir zaman sisteminin gerekliliğini açıkça ortaya koydu.
Uluslararası Meridyen Konferansı
Sonunda İskoç asıllı mühendis Sir Sandford Fleming, 1876 yılında İrlanda’da basılı bir tren tarifesindeki hata yüzünden trenini kaçırdı. Bu olaydan sonra bir şeyleri değiştirmeye karar verdi. Fleming, Dünya’nın yaklaşık her 15 derecelik boylam aralığına karşılık gelen 24 zaman dilimine ayrıldığı bir sistem önerdi.
Peki, başlangıç meridyeni neresi olacaktı? Bu sorunun yanıtını bulmak için 13 Ekim 1884’te, dünyanın büyük bölümünü temsil eden 25 ülkeden 41 delege, Washington D.C.’de düzenlenen “Uluslararası Meridyen Konferansı”nda bir araya geldi. Konferansta Evrensel Başlangıç Meridyeni’nin belirlenmesi ve zaman dilimlerinin senkronizasyonuna dair sorunlar tartışıldı.
O dönemde dünya deniz ticaretinin yüzde 72’si Britanya İmparatorluğu’nun elindeydi. Ticaret gemileri, saatlerini zaten Greenwich Kraliyet Gözlemevi’ne göre ayarlıyordu. Bu nedenle Greenwich’in Evrensel Başlangıç Meridyeni olarak seçilmesi, hem doğal hem de pratik bir tercih olarak öne çıktı.
Ancak Fransa, Greenwich’in bu rolü üstlenmesine karşı çıktı. Alternatif olarak Azor Adaları, Bering Boğazı gibi farklı bölgeler önerildi. Fakat bu öneriler, konferanstaki diğer ülkeler tarafından kabul görmedi.
Sonuç olarak karar, 25 ülkeden 22’sinin oyuyla kabul edildi. Sadece Dominik Cumhuriyeti karşı oy kullandı. Fransa ve Brezilya ise çekimser kaldı. Fransızların bu karara mesafeli yaklaşmasının temel nedeni, Başlangıç Meridyeni’nin tarafsız bir noktada olması gerektiğine inanmalarıydı.
Greenwich’in başlangıç meridyeni olarak seçilmesinin arkasında bilimsel bir gerekçe yoktu. Bu tercih, büyük ölçüde ekonomik ve ticari nedenlere dayanıyordu. O dönemde Britanya İmparatorluğu’nun küresel etkisi ve deniz ticaretindeki ağırlığı, Greenwich’i fiilen bir standart haline getirmişti.
Türkiye ise Cumhuriyet’in ilanından sonra, 1926 yılında Greenwich saat sistemini benimsedi. Bu sistem doğrultusunda, Greenwich’e göre 30. meridyen üzerinde bulunan çizgi, Türkiye’nin ulusal saati olarak kabul edildi. Böylece Türkiye, küresel zaman düzenine uyum sağlayan ülkeler arasında yerini aldı.
Greenwich Başlangıç Meridyeni Zaman İçinde Yer Değiştirdi
Günümüzde hâlâ başlangıç meridyeni olarak Greenwich’i kullanıyoruz. Birçok uydu sistemi, doğru çalışmak için bu evrensel sistemi referans alıyor. Ancak Londra’daki Greenwich Kraliyet Gözlemevi’ni ziyaret eden turistler, GPS cihazlarında sıfır boylamı görmek için yaklaşık 102 metre doğuya yürümek zorunda kalıyor. Bunun nedeni, zaman içinde başlangıç meridyeninin yer değiştirmiş olmasıdır. Bu fark, Dünya’nın mükemmel bir küre olmamasından kaynaklanıyor.
Başlangıç meridyenini belirlemek için kullanılan hesaplama yöntemleri ve ölçüm araçları zamanla gelişti. 19. yüzyılda yapılan hesaplamalarda, gece gökyüzünde referans noktası olarak belirli parlak yıldızların konumları esas alınmıştı. Bugün ise çok daha hassas ölçüm sistemleri kullanılıyor. Bu teknolojik ilerlemeler, sıfır meridyenin konumunu da yeniden tanımlamış durumda.
Tam dikey yönü belirlemek için, Greenwich Gözlemevi’ndeki astronomlar önce tam yatay yönü bulmak zorundaydı. Bu hesaplamaları yaparken, Dünya’nın yerçekimi kuvvetinin her yerde aynı olduğunu varsaydılar. Ancak Dünya tam anlamıyla yuvarlak değildir; basık ve düzensiz bir şekle sahiptir. Bu nedenle yerel yerçekimi kuvveti, bulunduğunuz bölgeye göre değişir.
Genelde yaklaşık 9,81 m/s² olarak kabul ettiğimiz yerçekimi ivmesi, aslında yükseklik ve bazı bölgelerde kütlenin yoğunluğuna bağlı olarak yaklaşık %0,7 oranında değişir. Yerçekimi ivmesinin en düşük olduğu nokta, Peru’daki Nevado Huascarán dağının zirvesidir. Bu noktada ivme 9.7639 m/s²’ye kadar düşer. En yüksek yerçekimi ise Arktik Okyanusu’nun tabanında ölçülmüştür. Orada bu değer 9.8337 m/s²’ye ulaşır. Bu farklılıklar, Dünya’nın şeklinin ve iç yapısının yerçekimi üzerindeki etkisini açıkça ortaya koyar.
O dönemde bu farklılıklar bilinmediği için yapılan hesaplamalar, küçük bir hata içerdi. Sonuç olarak, başlangıç meridyeni çizgisi tam dikey olmayacak şekilde, hafifçe eğik olarak belirlendi. Bu küçük fark, modern teknolojilerle yapılan ölçümlerle fark edilir hale geldi.
Başlangıç Meridyenindeki Bu Hatanın Sonuçları Nelerdir?
Başlangıç Meridyeninin konumunun aslında oldukça keyfi olduğunu ve teorik olarak dünyanın herhangi bir yerine yerleştirilebileceğini unutmamak gerekir. Günümüzde tüm önemli bilimsel ölçümler, Greenwich’in tarihi konumu yerine GPS gibi hassas sistemler kullanılarak yapıldığından, bu eski konumla modern ölçümler arasındaki farkın etkisi oldukça küçüktür.
Sonuç olarak, GPS’in işaret ettiği yeni konum gelecekteki ölçümlerde esas alınacaktır. Ancak geçmiş yüzyıllarda, sınırlı teknolojik imkânlarla çalışan bilim insanlarının ortaya koyduğu başarı da göz ardı edilmemelidir. İki meridyen çizgisi arasındaki yalnızca 100 metrelik fark vardır. Bu da, onların hesaplama yeteneklerinin ve gözlemsel hassasiyetinin etkileyici bir göstergesidir.
Yazının devamında göz atmak isterseniz: Bilime Göre Dünyanın En Yüksek Dağı Everest Değil Chimborazo’dır
Kaynaklar ve ileri okumalar
- Malys, S., Seago, J.H., Pavlis, N.K. et al. Why the Greenwich meridian moved. J Geod 89, 1263–1272 (2015). https://doi.org/10.1007/s00190-015-0844-y
- Here’s why the Greenwich Prime Meridian is actually in the wrong place. Yayınlanma tarihi: 20 Ağustos 2015. Kaynak site: Conversation. Bağlantı: Bağlantı: Here’s why the Greenwich Prime Meridian is actually in the wrong plac/
Matematiksel
