Takiyüddin (1526–1585), Osmanlı İmparatorluğu’nun en parlak bilim insanlarından biri olarak kabul edilir. Matematik, astronomi, fizik, optik, mekanik ve tıp gibi birçok alanda eserler vermiş çok yönlü bir düşünürdür. Aynı zamanda Osmanlı astronomisinin son büyük temsilcisi olarak anılır. En bilinen çalışması, İstanbul’da kurduğu rasathanedir.
Takiyüddin el-Râsıd Kimdir?
Takiyüddin el-Râsıd veya sadece Takiyüddin aslen Şamlı bir Osmanlı astronomudur ve çalışmalarını İstanbul’da yürütmüştür. “El-Rāsid” (gözlemci) unvanı, özellikle İstanbul Rasathanesi’nin başındaki görevinden ve astronomi alanındaki ününden dolayı verilmiştir.
Ancak yalnızca astronomiyle sınırlı kalmamış, matematik, optik, mekanik ve mühendislik gibi çeşitli bilim dallarında da üstün başarı göstermiştir.
Takiyüddin, eğitimine dinî bilimler ve Arapça ile başladı. Daha sonra özellikle babasından ve Şam ile Mısır’daki hocalardan matematik ve astronomi dersleri aldı. Kendi yazdıklarında da en çok matematiksel konulara ilgi duyduğunu belirtmiştir.
Eğitimini tamamladıktan sonra Şam’da kısa bir süre hocalık yaptı. Ardından 1550 civarında babasıyla birlikte İstanbul’a geldi ve önemli âlimlerle tanıştı. Ancak kısa süre sonra Mısır’a döndü ve burada yaklaşık 20 yıl yaşadı. İstanbul’a yaptığı bir başka ziyarette Sadrazam Semiz Ali Paşa’nın özel kütüphanesinden faydalandı. Ali Paşa’nın Mısır valisi olmasıyla birlikte Takiyüddin burada kadı ve öğretmen olarak görev yaptı.
Bu dönemde Ali Kuşçu’nun torunlarından biri, onu astronomiyle daha çok ilgilenmeye teşvik etti ve ona bazı önemli kitaplarla gözlem aletleri verdi. Takiyüddin, Mısır’daki görevindeyken 25 metre derinliğindeki bir kuyunun içine kurduğu düzenekle astronomik gözlemler yaptı.
1570 yılında İstanbul’a döndü. 1571’de müneccimbaşı oldu. Gözlemlerini Galata Kulesi veya Tophane çevresindeki yüksek bir binada sürdürdü. Saraydan güçlü destek aldı. Bu sayede 1579’da Sultan III. Murad’ın izniyle, bugünkü Fransız Sarayı’nın bulunduğu Tophane sırtlarında büyük bir rasathane kuruldu.
İstanbul Gözlemevi, klasik dönem İslâm dünyasındaki büyük ve dakik gözlem araçları yapma geleneğinin devamı olarak, XVI. yüzyılın en mükemmel gözlem araçlarının yer aldığı bir gözlemevidir. Ayrıca bu gözlemevinde inşa edilen gözlem araçları ile astronom Tycho Brahe’nin 1576 yılında kurduğu gözlemevindeki araçları arasında tam bir benzerlik olduğu bilinmektedir.
Takiyüddin’in Bilime Katkıları Nelerdir?
Rasathanede önemli astronomi kitapları ve gözlem aletleri toplandı. Yapının şekli ve boyutu hakkında fazla bilgi yok, ancak içinde çalışan âlimler ve kullanılan gözlem aletlerine dair detaylı minyatürler günümüze ulaşmıştır. Ayrıca, Takiyüddin’in gözlemler yaptığı “çah-ı rasad” adı verilen bir kuyu da vardı.
Ne yazık ki, bu gözlemevi uzun ömürlü olmadı. Siyasi nedenler ve Takiyüddin’in hatalı astrolojik öngörüleri gerekçesiyle 22 Ocak 1580’de devlet kararıyla yıkıldı. Rasahathanenin yıktırılma sebebi kesin olarak bilinmemektedir. Ancak 1577 yılında gözlenen kuyrukluyıldızın ve 1578 yılında meydana gelen veba salgınının devamında uğursuzluk ile ilişkilendirilmesinin rol oynadığı iddia edilmektedir.
Takiyüddin’in astronomi alanındaki en önemli eseri, Sidretü’l-Müntehâ el-Efkâr fî Melakûti’l-Feleki’d-Devvâr (diğer adıyla Zîc-i Şâhinşâhî) adlı yıldız kataloğudur. Bu eser, Mısır ve İstanbul’daki gözlemlerden elde edilen verilerle Uluğ Bey’in zîc’ini geliştirmek amacıyla hazırlanmıştır.
Eserin ilk 40 sayfası trigonometriye ayrılmıştır; ardından astronomi saatleri, göksel daireler, gözlem aletleri, Güneş ve Ay’ın hareketleri ve altmışlık sisteme göre trigonometrik fonksiyonlar ele alınır. Takiyüddin, İslam astronomi geleneğine uygun biçimde sinüs, kosinüs, tanjant ve kotanjant gibi trigonometrik fonksiyonları kullanmıştır.
Semerkand Rasathanesi’ndeki çalışmalara dayanarak sinüs 1° değerini hassas biçimde hesaplamak için yeni bir yöntem geliştirmiştir. Ayrıca, Güneş parametrelerini hesaplamak için “üç gözlem noktası” yöntemini ilk kez uygulamış, bu yöntem daha sonra Tycho Brahe tarafından da bilinmiştir.
Takiyüddin’in astronomiyle ilgili ikinci önemli eseri Jaridat al-durar wa kharidat al-fikar adlı zîc (astronomi tablosu) çalışmasıdır. Bu kitapta, trigonometri hesaplamalarında ilk kez ondalık kesirler kullanılmıştır. Ayrıca tanjant ve kotanjant değerlerinin tablolarını da hazırlamıştır. Sabit yıldızlar tablosu hariç, tüm hesaplamaları ondalık kesirlere dayalıdır.
Takiyüddin’in fizik ve mekanik alanındaki çalışmaları
Takiyüddin’in fizik ve mekanik alanındaki çalışmaları, astronomiyle yakından bağlantılıdır. 1559 yılında Nablus’ta yazdığı al-Kawākib al-durriyya fī waḍʿ al-bankāmāt al-dawriyya adlı eseri, İslam ve Osmanlı dünyasında mekanik saatlerden bahseden ilk çalışmalardan biridir.
Bu kitapta, Avrupa’da kullanılan mekanik saatler geometrik ve mekanik olarak incelenmiştir. Takiyüddin bu çalışmasında, dönemin Osmanlı vezirlerinden Samiz Ali Paşa’nın özel kütüphanesindeki Avrupa saatlerinden de faydalanmıştır.
26 yaşındayken yazdığı ikinci önemli mekanik kitabı al-Ṭuruq al-saniyya fī al-ālāt al-rūḥāniyya adlı eserinde, Banū Mūsā kardeşler ve el-Cezerî gibi bilim insanlarının geliştirdiği otomatik makineleri ve saatleri teknik olarak açıklamıştır. Fizik ve optik alanında ise Nawr ḥadīqat al-abṣār wa-nūr ḥaqīqat al-anẓar adlı kitabı öne çıkar. Bu eserinde ışığın yapısı, yayılması, kırılması ve ışık ile renk arasındaki ilişkiyi incelemiştir.
En önemli astronomik icatlarından biri saatleri, dakikaları ve saniyeleri gösteren üç kadranlı mekanik bir saattir. Bu saat astronomik amaçlarla özellikle yıldızların konumlarını belirlemek için kullanılmıştır.
Sonuç Olarak
Takiyüddin, Semerkand okulunun bir devamcısı olarak Ali Kuşçu’nun yolundan gitmiş ve bilimsel çalışmalarında Aristotelesçi fizik ve metafiziği geride bırakıp matematik temelli bir yaklaşım benimsemiştir. Osmanlı ve İslam bilim tarihine en büyük katkısı, İstanbul Rasathanesi’ni kurması ve burada yaptığı sistemli gözlemler olmuştur.
Sadece klasik yöntemleri kullanmakla kalmamış, aynı zamanda yeni gözlem araçları da geliştirmiştir. Özellikle mekanik saatleri bilimsel ölçüm aracı olarak kullanması, dönemi için çığır açıcıydı. Trigonometri ve astronomide ondalık kesirleri kullanmaya başlaması ise bilim dünyasına yaptığı en önemli katkılardan biridir.
Neyse ki Takiyüddin, çalışmalarını titizlikle kaydetmiş ve bunların önemli bir kısmını yayımlamıştır. Yaklaşık 90 eseri olduğu biliniyor ve bunların 24’ü günümüze ulaşabilmiştir. 1585 yılında hayatını kaybeden Takiyüddin’in çalışmaları, Avrupa’daki bilim insanları tarafından fark edilmiş ve etkisi zamanla artmıştır. Ne var ki bizler, onun adını ve mirasını ancak çok daha sonraları hatırlamaya başladık.
Kaynaklar ve ileri okumalar:
- Kose, Samet. (2016). Taqi al-Din ibn Ma’ruf (Damascus, 1526–Istanbul, 1585).
- Hoşbaş, Ramazan & Pırtı, Atınç. (2019). Biri Doğuda Diğeri Batıda, İki Rasathane, İki Rasıt ve Bir Kuyrukluyıldız. Afyon Kocatepe University Journal of Sciences and Engineering. 19. 787-795. 10.35414/akufemubid.631353.
Size Bir Mesajımız Var!
Matematiksel, matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
Matematiksel
