Zaman zaman Güneş’in yüzeyinde manyetik alanlar aniden koparak devasa enerji patlamalarına yol açar. Bu patlamalara “güneş patlaması” denir ve yönleri Dünya’ya döndüğünde, gezegenimizde ciddi etkiler yaratır.
Güneş Patlaması Neden Olur?
Güneş, aşırı ısınmış gazlardan oluşan dev bir plazma küresidir. Plazma elektrik iletkeni olduğu için, Güneş’in yüzeyinden dışa doğru manyetik alan halkaları uzanır. Fakat Güneş’in farklı bölgeleri farklı hızlarda döner; bu da manyetik alan çizgilerinin birbirine dolanmasına yol açar.
Tıpkı fazla gerilmiş lastik bantlar gibi, bu çizgiler bir noktada kopar ve devasa miktarda enerji açığa çıkar. Bu ani ışık patlamasına ve ardından gelen yüklü parçacık fırtınasına güneş patlaması (solar flare) denir.
Güneş’in manyetik alanının bazı bölümleri de bu sırada serbest kalıp, milyarlarca ton plazma yüklü dev manyetik kabarcıklara dönüştürür. Koronal kütle atımı (CME) olarak bilinen bu manyetik kabarcıklar, ticari bir jetin hızının yaklaşık 6.000 katına ulaşarak uzaya savrulur.
Her bir plazma bulutu Dünya’ya doğru ilerler. Bu süreç hem gökyüzünde büyüleyici kutup ışıklarının oluşmasına hem de yeryüzünde güçlü elektrik akımlarının meydana gelmesine yol açar.
Tarih boyunca, bu tür fırtınalar defalarca Dünya’daki yaşamı altüst etti. Günümüzde ise bu olayların, bildiğimiz uygarlığın varlığını bile tehdit edebileceğine dair işaretler var.
En Güçlü Güneş Patlaması Ne Zaman Gerçekleşti?
1 Eylül 1859 sabahı, genç astronomlar Richard Carrington ve Richard Hodgson tarihte ilk kez bir Güneş patlamasına tanık oldu. Patlama o kadar güçlüydü ki, iki dakika boyunca Güneş’in geri kalan ışığını bastırdı.
Yaklaşık 18 saat sonra, parlak kırmızı auroralar ekvatora kadar uzanan gökyüzünü aydınlatırken, Avrupa ve Amerika’daki yeni telgraf hatları birbiri ardına kısa devre yaptı.
Daha sonra Carrington Olayı olarak adlandırılan bu fırtına, Güneş’in çevresinin ani ve şiddetli biçimde değişebileceğini ortaya koydu. Aynı zamanda elektrikli telgraf gibi yeni teknolojilerin, insan yaşamını Güneş’in yıkıcı enerjisine nasıl bağlamaya başladığını gösterdi.
Sonraki yüzyıl boyunca bu tür etkiler genellikle kısa süreli kesintilerle sınırlı kaldı. Carrington kadar güçlü bir fırtına yaşanmadı. Ancak Dünya giderek elektrik ve iletişim teknolojilerine bağımlı hale geliyordu. Bu da insan uygarlığını, Güneş’in kaprislerine her zamankinden daha açık hâle getiriyordu. Sonra takvimler Mayıs 1967’yi gösterdi.
Güneş Patlamasının Tahmin Edilmeyen Bir Etkisi Daha Var
Japon Denizi’nde Sovyet ve Amerikan savaş gemileri çarpıştı. Amerikan birlikleri Kuzey Vietnam’a girdi ve Orta Doğu Altı Gün Savaşı’nın eşiğine geldi.
Dünya nükleer savaşın sınırındaydı. Artık yeni teknolojiler sayesinde bir ülke dakikalar içinde yok edilebilirdi. Ancak radar sistemleri yaklaşan füzeleri önceden tespit ederek karşılık vermeye olanak tanıyordu. Bu yüzden iki süper güce yapılacak doğrudan bir saldırı, kaçınılmaz olarak karşılıklı yıkım anlamına geliyordu.
23 Mayıs 1967’de, art arda gerçekleşen güçlü Güneş patlamaları Dünya’yı yüksek enerjili radyo dalgalarıyla vurdu. Bu olay, Alaska, Grönland ile İngiltere’deki Amerikan radar istasyonlarını devre dışı bıraktı.
Kuzey Amerika Hava Savunma Komutanlığı (NORAD) görevlileri bir Güneş fırtınası beklemeleri konusunda önceden uyarılmıştı. Ancak kesintinin boyutu o kadar büyüktü ki, hava kuvvetleri subayları bunun Sovyetler’in saldırısı olduğuna inandı.
Amerikan bombardıman uçakları nükleer silahlarla kalkış hazırlığına geçti. Fırtına, telsiz iletişimini o kadar bozmuştu ki, uçaklar havalandıktan sonra geri çağrılmaları bile imkânsız hale gelebilirdi.
Tam o sırada Güneş gözlemleri yapan meteoroloji uzmanları, radar kesintisinin nedeninin Güneş fırtınası olduğunu kanıtlamayı başardı. Belki de bugün hâlâ hayatta olmamız, o birkaç dakikada verdikleri doğru bilgiye borçluyuz.
Carrington Olayı En Büyük Güneş Fırtınası Değildi
Carrington Olayı uzun süre Güneş’in yaratabileceği en büyük fırtına olarak kabul edildi. Ancak 2012’de Japon bilim insanları, sekizinci yüzyıla ait ağaç halkalarında olağanüstü yüksek enerjili parçacık izleri keşfetti. Bu bulgular, Carrington Olayı’ndan bile güçlü Güneş fırtınalarının yaşandığını gösterdi.
Araştırmacılar bu olağanüstü patlamalara, keşfi yapan Japon fizikçi Fusa Miyake’nin adını vererek “Miyake Olayları” adını verdi. Miyake Olayları, Dünya atmosferine ulaşan aşırı yoğun kozmik ışınların neden olduğu ani radyasyon artışlarıdır. Bilim insanlarına göre bu tür olaylar birkaç yüzyılda bir meydana geliyor.
Gökbilimciler ayrıca, Güneş’e benzeyen yıldızların her yüzyılda bir, bilinen en güçlü Güneş patlamalarından on bin kat daha enerjik “süper patlamalar” üretebildiğini ortaya koydu. Güneş daha yaşlı ve yavaş döndüğü için bu tür patlamaların onda çok nadir, muhtemelen her üç bin yılda bir gerçekleştiği tahmin ediliyor.
Sonuç olarak
Eskiden Güneş fırtınaları yalnızca gökyüzünde görülen auroralarla sınırlı etkiler yaratırken, bugün yaşamımız elektriğe bağımlı karmaşık ağlar üzerine kurulu. Ulaşım, iletişim, enerji, su ve kanalizasyon sistemleri bu ağlar sayesinde çalışıyor.
Günümüzde uydular ve yer tabanlı teleskoplar Güneş’i kesintisiz izliyor. Ancak ABD’de NASA’nın bilim bütçesindeki olası kesintiler, bu sistemlerin geleceğini belirsiz hale getiriyor. Dünyanın en gelişmiş Güneş gözlemevi olan Daniel K. Inouye Teleskobu bile kapanma tehlikesiyle karşı karşıya.
Bu durum, insanlığın varoluşsal tehditleri çoğu zaman ancak çok geç olduğunda ciddiye aldığını hatırlatıyor.
Kaynaklar ve ileri okumalar
- Miyake, F., Nagaya, K., Masuda, K. et al. A signature of cosmic-ray increase in ad. 774–775 from tree rings in Japan. Nature 486, 240–242 (2012). https://doi.org/10.1038/nature11123
- Solar storms have influenced our history . An environmental historian explains how they could also threaten our future. Yayınlanma tarihi: 27 Ekim 2023. Kaynak site: Conversation.. Bağlantı: Solar storms have influenced our history. An environmental historian explains how they could also threaten our future
- Vasilyev, Valeriy & Reinhold, Timo & Shapiro. Alexander & Usoskin, Ilya & Krivova, Natalie & Maehara, Hiroyuki & Notsu, Yuta & Brun, Allan & Solanki, Sami & Gizon, L.. (2024). Sun-like stars produce superflares roughly once per century. 10.48550/arXiv.2412.12265.
- Knipp, D. & Ramsay, A. & Beard, E. & Boright, A. & Cade, Trey & Hewins, Ian & McFadden, R. & Denig.. (2016). The May 1967 Great Storm and Radio Disruption Event: Extreme Space Weather and Extraordinary Responses. May 1967 Solar and Geomagnetic Storm. Space Weather. 14. 10.1002/2016SW001423.
Size Bir Mesajımız Var!
Matematiksel, matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
Matematiksel
