Yakınında durduğun raylarda beş kişi bulunuyor. Bu insanlar, hızla yaklaşan tramvayı fark etmiyor. Yanında bir kol var. Bu kolu çekersen tramvay yön değiştirerek başka bir raya geçecek. Ancak, o rayda da bir kişi duruyor. Ne yaparsın? Bu soru bizi Tramvay İkilemine götürecektir.
Tramvay ikilemi, bizi en karmaşık ahlaki sorularla yüzleştirir. Amaçlar, araçları haklı çıkarır mı? Eğer çıkarıyorsa, bu bireysel haklar ya da ihtiyaçlar hakkında ne söylemiş olur??
Tramvay Problemi, filozof Philippa Foot tarafından 1967’de ortaya atıldı. Foot bu düşünce deneyini, ahlakın hangi temellere dayandığını incelemek için kullandı. Bir kişiye zarar gelmesine yol açmanın, birçok insanı kurtarmak adına haklı olup olmadığını sorgulamak istedi.
Sorunun özü tek bir ikileme dayanır: Daha çok insanı kurtarmak için bir kişiyi feda etmek doğru mudur? Bu soru etik düşünürleri yıllardır meşgul ediyor çünkü ahlaki ilkeler burada açık biçimde çatışır. Daha sonra Judith Jarvis Thomson tartışmayı genişletti. En bilinen katkısı Şişman Adam örneğidir.
Bir köprünün üzerindesiniz ve aşağıda beş kişi raylarda duruyor. Tramvay hızla yaklaşırken yanınızdaki çok iri bir adamı fark ediyorsunuz. Onu aşağı iterseniz tramvay durur ve beş kişi kurtulur, ama kişi ölür. Bu durumda ne yapmalısınız? Bu versiyon, müdahalenin niteliğinin sonuç kadar önemli olduğunu gösterir.
Tramvay Problemi, yalnızca ilginç ve pek olası olmayan bir durumu tartışmanın ötesine geçer. Zor kararlar almak zorunda kaldığımızda nasıl davrandığımız üzerine düşünmeye davet eder. Özellikle, sonuçların ne olacağını veya kimin zarar göreceğini bilemediğimiz durumlarda bizi daha dikkatli düşünmeye zorlar.
Doktorlar, avukatlar ve sıradan insanlar, bu kurmaca ikilem aracılığıyla neden belirli ahlaki kararlar verdiklerini sorgulamaya yönelmiştir.
Bir doktor olduğunuzu ve hayatta kalmak için organ nakline ihtiyaç duyan beş hastanız olduğunu hayal edin. İkisinin bir akciğere, diğer ikisinin bir böbreğe ve beşincisinin ise bir kalbe ihtiyacı var. Bir sonraki koğuşta ise yalnızca bacağı kırık bir hasta var. Peki, bu sağlıklı hastayı öldürüp organlarını alarak diğer beş kişiyi kurtarır mıydınız?
Tramvay İkilemi Seçimlerimiz Hakkında Bize Ne Anlatır?
Faydacılık, ahlak felsefesinin temel yaklaşımlarından biridir ve tek bir düşünce etrafında şekillenir: en çok iyiliği yaratmak. Bu teori mutluluğu artırmayı ve zararı azaltmayı merkeze alır. Bir eylemin değerini, o eylemin sonuçları belirler. Eğer sonuçlar daha fazla mutluluk getiriyorsa eylem doğru sayılır; getirmiyorsa yanlıştır.
Tramvay Problemi bu açıdan bakıldığında net bir yanıt üretir. Kolu çekmek beş kişinin hayatını kurtarır ve toplam iyilik artar. Bir kişinin ölmesi ağır bir bedeldir ama beş kişinin ölmesinden daha hafiftir. Faydacılık bu nedenle kolu çekmeyi destekler ve bunu en iyi sonuç olarak görür.
Bu yaklaşım ilk bakışta tutarlı görünür; daha çok insan kurtuluyorsa sonuç daha iyi olur. Yine de bu fikir her zaman rahatlatıcı değildir. Çünkü faydacılık bazen insanı hesaba dayalı bir düşünmeye zorlar. Böyle olunca bireylerin hakları, kişisel değerleri ve iç sesleri geri planda kalabilir.
Bu noktada bazı sorular kaçınılmaz olur. Çoğunluk için tek bir kişinin feda edilmesi her durumda haklı görülebilir mi? Feda edilen kişi bizim için çok önemli biriyse karar aynı kolaylıkta verilir mi? Ya da sonuç daha iyi olacak olsa bile, kolu çekmenin yanlış olduğunu hissetmek neden bu kadar güçlü bir direnç yaratır?
Bu sorular faydacılığın temel zorluğunu gösterir. Teori en iyi sonucu arar; yine de bazen adil görünen davranışla bu sonuç arasında bir uyuşmazlık oluşur. Bu uyuşmazlık bize şunu hatırlatır: Ahlaki kararlar yalnızca sonuçların hesabından doğmaz. Bu kararlar aynı zamanda değerlerimizden, sezgilerimizden ve insanı insan yapan daha derin duygulardan beslenir.
Sonuç Olarak
Tramvay Problemi yalnızca faydacılıkla açıklanamaz. Doğruyu ve yanlışı tanımlayan farklı etik yaklaşımlar, bu soruya çeşitli bakış açılarıyla yanıt verir.
Ödev etiği, dikkati sonuçlardan ilkelere yöneltir. Kant’ın düşüncesine dayanan bu yaklaşım, bazı eylemleri her koşulda yapmama yükümlülüğümüz olduğunu savunur. Bir davranışın ahlaki değeri, sonuçlarından değil, ahlaki bir kurala uyup uymamasından kaynaklanır. Bu nedenle, ödev etiğine göre bir kişiyi bilerek öldürmek — beş kişiyi kurtaracak olsa bile — yanlıştır. Bu durumda kolu çekmemek gerekir.
Erdem etiği ise karar vericinin karakterine odaklanır. Aristoteles’in düşüncesinden beslenen bu yaklaşım, “Erdemli biri böyle bir durumda ne yapardı?” sorusunu gündeme getirir. Odak noktası, sonucun kendisi ya da bir kural değil, eylemin kişinin karakteriyle olan uyumudur. Dürüst, adil ya da ölçülü biri ne yapardı? Karar buna göre şekillenir.
Tramvay ikilemi ve varyasyonları, insanların zarar veren ikilemler karşısında tutundukları tutumu anlamamız ve gerekçelendirmemiz için bize bir fırsat vermektedir. Ahlaklı olmak konusunda insanlar hemfikir olsalar bile savundukları eylemi gerekçelendirmede farklılık göstereceklerdir.
Kaynaklar ve ileri okumalar:
- Trolley dilemma. When it’s acceptable to sacrifice one person to save others is informed by culture. Yayınlanma tarihi: 31 Ocak 2020; Bağlantı: Trolley dilemma. When it’s acceptable to sacrifice one person to save others is informed by culture/
- Skulmowski A, Bunge A, Kaspar K, Pipa G. Forced-choice decision-making in modified trolley dilemma situations: a virtual reality and eye tracking study. Front Behav Neurosci. 2014 Dec 16;8:426. doi: 10.3389/fnbeh.2014.00426. PMID: 25565997; PMCID: PMC4267265.
Size Bir Mesajımız Var!
Matematiksel, matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
Matematiksel
