Henrietta Lacks’ın ölümünün ardından yaşanan gelişmeler, hasta onayı ve veri gizliliği konusunda yeni bir yaklaşımın doğmasına yol açtı. Diğer taraftan, onun ölümsüz HeLa hücreleri, binlerce insanın hayatını kurtardı.
Kimi insanlar ölüm düşüncesinden korkar ve bir şekilde ölümsüzlüğü hayal ederler. Oysa ölümsüz olmanın farklı yolları da vardır. Bu yolların en önemlilerinden biri, kişinin adını tarihe yazdırmayı başarmasıdır. İşte bu tür bir ölümsüzlüğü yakalayan isimlerden biri de Henrietta Lacks’tı; ancak o, bunu oldukça sıra dışı bir biçimde başardı.
Kaderin şaşırtıcı bir cilvesi olarak, 31 yaşındaki Afro-Amerikalı anne Henrietta Lacks’in ölümüne yol açan agresif rahim ağzı kanseri tümörü, 20. yüzyılda biyomedikal alanın gelişmesinde önemli bir araç hâline geldi.
Henrietta Lacks Kimdir?
Güney Virginia’da bir tütün çiftçisi olarak sıradan bir yaşam süren Henrietta Lacks’ın adını ölümsüzleştiren olay, beşinci çocuğunu dünyaya getirdikten sonra gerçekleşti. Bunun nedeni, doğum sonrası sağlığının bir türlü düzelmemesiydi.
1951 yılında Henrietta Lacks, vajinal kanama şikâyetiyle dönemin yoksul Afro-Amerikalılarına hizmet veren sayılı sağlık kurumlarından biri olan Johns Hopkins Hastanesi’ne başvurdu. Jinekolog Dr. Howard Jones, muayene sonucunda Lacks’ın rahim ağzında büyük ve kötü huylu bir tümör tespit etti.
Tümör vücudunu hızla tahrip ediyordu. Tedaviye başlamadan önce, hastadan tümör hücreleri örneği alındı ve hücreler, kanser ve virüs araştırmaları yapan uzman Dr. George Gey’e gönderildi. Tüm bu süreçten Henrietta Lacks’ın ise haberi yoktu.
Dr. Gey, insan hücrelerini vücut dışında yaşatabilme üzerine yaptığı çalışmalarla tanınıyordu. Ancak önceki denemelerinde hücreleri sadece birkaç gün canlı tutabilmişti. Henrietta Lacks, sekiz ay sonra, 4 Ekim 1951 tarihinde hayatını kaybetti; fakat onun hücreleri büyümeye ve bölünmeye devam etti. Sonraki süreçte bu hücreler, Henrietta’nın isminin ve soyadının ilk iki harfinden esinlenilerek “HeLa hücreleri” olarak adlandırıldı. Ancak bu ismin gerçek kaynağı, uzun yıllar gizli tutuldu.
HeLa Hücrelerinin Önemi Nedir?
HeLa hücrelerinden önce bilim insanları, canlı insanlarda yapılması mümkün olmayan çalışmaları yürütmek amacıyla laboratuvar ortamında insan hücrelerini büyütmenin yollarını arıyorlardı. 1951 yılında Henrietta Lacks’ın rahim ağzı kanseri hücrelerinin bir petri kabında başarıyla büyütülmesi sayesinde araştırmacılar artık uygun maliyetli ve kullanımı kolay hücrelere sahipti.
Laboratuvarda sonsuz biçimde çoğalabilen ilk insan hücreleri olan HeLa hücreleri; çocuk felci ve insan papilloma virüsü (HPV) hakkında çığır açıcı araştırmalara olanak sağladı ve hatta COVID-19 aşısının geliştirilmesine de katkıda bulundu.
Normal insan hücreleri, hücresel yaşlanma olarak bilinen olay nedeniyle belirli bölünmelerden sonra yok olur. Fakat HeLa hücreleri bölünmeye devam ederek yaşlanma belirtisi göstermedi. Bunun temel nedeni Henrietta’nın, cinsel yolla bulaşan en yaygın hastalıklardan biri olan HPV (insan papilloma virüsü) enfeksiyonuna sahip olmasıydı.
150’den fazla farklı HPV türü bulunmasına rağmen, yalnızca küçük bir kısmının kansere yol açtığı bilinmektedir. Aslında rahim ağzı kanserlerinin %99,7’si HPV pozitiftir. Neyse ki, HPV ile enfekte olan çoğu kişi, virüs kansere dönüşmeden önce onu vücudundan atabilir. HPV aşıları ise HPV ile ilişkili kanserlerin %90’ından fazlasını önler.
Henrietta Lacks’ın böyle bir şansı yoktu. Ancak onun bu talihsizliği, HPV’nin nasıl çalıştığını anlamamıza katkıda bulundu. Virüsün kansere yol açma yeteneği, ürettiği iki proteine bağlıdır. Bu viral proteinler, kansere karşı koruma sağlayan iki önemli hücresel protein olan p53 ve retinoblastomu (Rb) hedef alarak onları etkisiz hâle getirir.
p53 ve Rb, hücrelerin zararlı genetik mutasyonlar biriktirmesini önleyen ve belirli bir sayıda döngüden sonra bölünmeyi durduran bekçiler gibi hareket eder. Ancak HPV, bu kontrol mekanizmalarına saldırarak hücrelerin sınırsız bölünmesine izin verir. Böylece hücreler “ölümsüz” hâle gelir.
Henrietta Lacks’in Ölümsüz Yaşamı
Henrietta Lacks’ın hikâyesi aynı zamanda devam eden bir biyoetik vakadır. Çünkü bu hücreler, rutin bir rahim ağzı kanseri biyopsisi sırasında ondan alınmış ve dönemin yaygın uygulaması gereği izni olmadan araştırmacılara verilmiştir.
Gazeteci Rebecca Skloot, HeLa hücrelerinin kaynağı olan Henrietta Lacks’ın hikâyesinin izini sürdü. Bulgularını The Immortal Life of Henrietta Lacks (Henrietta Lacks’in Ölümsüz Yaşamı) adlı kitabında kaleme aldı. Bu kitap daha sonra aynı isimle bir filme uyarlandı. Johns Hopkins Üniversitesi onun adına bir anma ödülü ve üniversite binası kurdu. Dünya Sağlık Örgütü de Lacks’e tıp bilimine katkılarından dolayı ölümünden sonra bir ödül verdi.
Sonuç olarak
Bugün bilimin büyük bir kısmı, insan biyolojik dokularının kullanılmasına dayanıyor. Bilim insanları için bu hücrelerin manevi bir anlamı yoktur. Oysa bu örneklerin ardındaki insanlar, dokularının ne olacağı konusunda kendi düşünce ve hislerine sahiptir. Ne yazık ki, çoğu zaman bu insanlar sürecin dışında kalır.
Günümüzde HeLa hücrelerinin yetiştirilmesi, modern bilimin en büyük atılımlarından biri olarak önemini koruyor. Belki ölümsüzlüğün sırrına bile ışık tutabilirler, kim bilir? Sonuçta bir anlamda Henrietta Lacks hâlâ yaşıyor.
Kaynaklar ve ileri okumalar
- Beskow LM. Lessons from HeLa Cells: The Ethics and Policy of Biospecimens. Annu Rev Genomics Hum Genet. 2016 Aug 31;17:395-417. doi: 10.1146/annurev-genom-083115-022536. Epub 2016 Mar 3. PMID: 26979405; PMCID: PMC5072843.
- Who Was Henrietta Lacks and Why Are Her Cells So Important?. Yayınlanma tarihi: 6 Haziran 2022; Kaynak site: Science ABC. Bağlantı: Bağlantı: Who Was Henrietta Lacks and Why Are Her Cells So Important?./
- Walboomers JM, Jacobs MV, Manos MM, Bosch FX, Kummer JA, Shah KV. Snijders PJ, Peto J, Meijer CJ, Muñoz N. Human papillomavirus is a necessary cause of invasive cervical cancer worldwide. J Pathol. 1999 Sep;189(1):12-9. doi: 10.1002/(SICI)1096-9896(199909)189:1<12::AID-PATH431>3.0.CO;2-F. PMID: 10451482.
- HAYFLICK L. THE LIMITED IN VITRO LIFETIME OF HUMAN DIPLOID CELL STRAINS. Exp Cell Res. 1965 Mar;37:614-36. doi: 10.1016/0014-4827(65)90211-9. PMID: 14315085.
- Henrietta Lacks: science must right a historical wrong. Nature. 2020 Sep;585(7823):7. doi: 10.1038/d41586-020-02494-z. PMID: 32873976.
Size Bir Mesajımız Var!
Matematiksel, matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
Matematiksel
