Kuzey Kutbu deyince çoğumuz yalnızca dünyanın tepesini, yani en kuzey noktasını düşünürüz Oysa gezegenimizde birden fazla “kuzey kutbu” bulunur ve her biri farklı bir kavramı anlatır.
Başlangıç için en basit örnek Alaska’daki North Pole kasabasıdır. Fairbanks yakınında bulunan bu küçük yerleşim, Noel temalı yapılarıyla ünlüdür ama coğrafi olarak Kuzey Kutbu’ndan çok uzaktadır ve kutup dairesinin yaklaşık 200 kilometre güneyinde yer alır.
Doğal dünyaya döndüğümüzde tablo daha da ilginç hâle gelir. “Kuzey Kutbu” adını taşıyan dört farklı nokta vardır ve her biri bu unvanı farklı bir ölçüte göre kazanır. Bu nedenle, hangi “Kuzey Kutbu”ndan söz edildiğini bilmeden yapılan her konuşma kaçınılmaz biçimde karışır.
Coğrafi Kuzey Kutbu
Coğrafi Kuzey Kutbu, yani “Gerçek Kuzey”, haritalarda kuzey–güney doğrultusundaki tüm boylamların birleştiği noktadır. Dünya’nın kendi etrafında döndüğü hayali eksenin kuzey ucunu temsil eder.
Kutupları bir küre üzerinde işaretlesek bile bu noktalar aslında sabit değildir. Çünkü Dünya kusursuz bir küre değildir; hafif basık bir elipsoit olduğu için dönüşü sırasında çok küçük bir yalpalama yapar. Deniz tabanındaki basınç değişimleri gibi etkenler de Dünya’nın açısal momentini sürekli etkiler. Bu nedenle eksenin yüzeyle kesiştiği nokta her yıl birkaç metrelik bir alan içinde dolaşır.
Coğrafi Kuzey Kutbu, Güney Kutbu’ndan farklı olarak karada değil, Arktik Okyanusu üzerinde yüzen kalın bir buz tabakasının üzerindedir. 1827’de Britanyalı deniz subayı Sir William Edward Parry’nin öncülüğünden bu yana, sayısız kâşif ulusal bayraklarını tam bu noktaya dikmek istemiştir.
Manyetik Kuzey Kutbu
Bu nokta, coğrafi kutuplardan farklı olarak doğrudan ölçülebilir. Tam bu noktada, pusula iğnesi tam yeri gösterir. Çünkü Dünya’nın manyetik alan çizgileri bu noktada aşağı yönelir.
Bu alan, Dünya’nın çekirdeğindeki hareketten doğar. İç çekirdek katı, dış çekirdek ise sıvı demir ve nikelden oluşur. Bu iki tabaka farklı hızlarda döner ve bu hareket güçlü bir elektromanyetik alan üretir.
Manyetik kutuplar coğrafi kutuplara yakın olsa da sabit değildir; dış çekirdekteki akımlar değiştikçe konum da kayar. Bu yüzden Manyetik Kuzey Kutbu her yıl düzensiz biçimde yer değiştirir ve geniş bir alan içinde dolaşır.
Bir çubuk mıknatıs gibi düşündüğümüzde, alan çizgileri bir uçtan çıkar, diğer uçtan içeri girer. Dünya’da bu giriş noktası Manyetik Kuzey Kutbu’dur. Bu nedenle fiziksel olarak Dünya’nın manyetik güney kutbu coğrafi kuzeyde yer alır.
Yani alan çizgileri coğrafi kuzeyde içeri girer. Bu yüzden, fiziksel olarak Dünya’nın manyetik güney kutbu coğrafi kuzeydedir. Pusula iğnesinin kuzeye yönelmesinin nedeni de budur. Çünkü iğnenin “kuzey ucu”, manyetik güney ucu çeker.
Geomagnetik Kuzey Kutbu
Dünya’nın çekirdeğinde oluşan manyetik alan, gezegenin çok ötesine kadar uzanır ve uzayda dev bir kalkan oluşturur. Bu bölgeye manyetosfer denir. Manyetosfer, Güneş’ten gelen hızlı ve yüklü parçacıkları –Güneş rüzgârını– büyük ölçüde saptırır. Bu koruyucu alan olmasaydı, Dünya yüksek enerjili parçacık bombardımanına karşı savunmasız kalır ve yaşam büyük zarar görürdü.
Manyetik alan ideal bir çubuk mıknatıs gibi davranmaz. Güneş rüzgârı manyetosferi sürekli biçimde sıkıştırır ve uzatır. Bu da alanı Dünya’nın dönme eksenine göre yaklaşık on bir derece eğik hâle getirir. Bu nedenle geomagnetik kutuplar ile manyetik kutuplar farklı noktalardadır.
Geomagnetik Kuzey Kutbu, manyetosferin ekseninin Dünya yüzeyini kestiği noktadır ve yıllardır Kanada’nın kuzeyindeki Ellesmere Adası yakınlarında yer alır.
Bazen Güneş’ten gelen parçacıklar manyetosferi aşarak üst atmosfere ulaşır. Bu yüksek enerjili parçacıklar atmosferdeki oksijen ve azot atomlarıyla çarpıştığında enerji aktarılır, atomlar uyarılır ve eski hâllerine dönerken ışık yayarlar. Bu süreç, kutup bölgelerinde görülen o büyüleyici ışık gösterisini oluşturur. Kuzey yarımkürede bu olaya aurora borealis, yani Kuzey Işıkları adı denir.
Kuzey Erişilmezlik Kutbu
Bu nokta, diğer Kuzey Kutbu tanımlarından farklıdır çünkü fiziksel bir özelliğe değil yalnızca uzaklığa dayanır. Bu nokta, Arktik Okyanusu’nda karaya en uzak yer olarak tanımlanır. Tam konumu 85°48′ kuzey enlemi ve 176°09′ batı boylamıdır.
Burayı özel yapan tek şey, inanılmaz derecede uzak olmasıdır. Etrafınızda yalnızca buz ve okyanus vardır. En yakın üç kara parçası—Ellesmere Adası, Doğu Sibirya Denizi’ndeki Henrietta Adası ve Rusya’daki Kosmomolets Adası—her biri en az 1000 kilometre uzaktadır. Mutlak yalnızlık ve ulaşılmazlık açısından Kuzey’in en uç noktası budur.
Kaynaklar ve ileri okumalar
- Earth Actually Has Four North Poles. Kaynak site: Discover Magazine. Yayınlanma tarihi: 28 Aralık 2020. Bağlantı: Earth Actually Has Four North Poles
- Surendra Adhikari, Erik R. Ivins ,Climate-driven polar motion: 2003–2015.Sci. Adv.2,e1501693(2016).DOI:10.1126/sciadv.1501693
Size Bir Mesajımız Var!
Matematiksel, matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
Matematiksel
