Müslümanların uygarlığa katkısından bahsedildiği zamanlarda, kadınların da bu katkıda her zaman büyük rolü olduğunu anımsamak için Meryem el-Usturlabi’yi tanımalısınız.
Günümüzde yönümüzü bulmak için teknolojinin son ürünlerinden olan küresel konumlandırma sistemlerinden yararlanıyoruz. Gökyüzünü gözlemlemek için yine modern teknolojinin ürünü teleskoplar kullanıyoruz. Ama yüzlerce hatta binlerce yıl öncesinde bu aygıtlar yokken atalarımız yıldızları nasıl gözlemliyordu? Yönlerini nasıl buluyor, yıldızlar arasındaki mesafeleri nasıl ölçüyor ve dağların yüksekliğini nasıl hesaplıyorlardı? Bu soruların cevabı usturlap olacaktır.
Usturlap kabaca gökyüzünün iki boyutlu bir çalışma modelidir. Biri dünyadaki gözlemciyi temsil eden sabit, diğeri belli bir anda gök kürenin görünümünü temsil edecek şekilde döndürülebilen hareketli olmak üzere, iki eşmerkezli düz diskten oluşur.
Usturlap kelimesi, Eski Yunanca kökenlidir. Anlamı da yıldız tutan biçiminde düşünülmektedir. Yaklaşık 15 cm çapındaki büyük bir cep saatine benzeyen bu basit aletle gerçekten bir çok şeyin hesaplanması da mümkün olmuştur. Enlem, tarih ve zamanı göz önüne alarak, gözlemci güneşin, en parlak yıldızların ve gezegenlerin yüksekliğini ve güneş açısını okuyabilir. Astronomlar, matematikçiler, coğrafyacılar ve diğer bir çok bilim insanı tarafından kullanılan usturlap, bu nedenle yakın zamana kadar popülerliğini korumuştur.
Yazılı kaynaklara göre, ilk usturlap MÖ 2. yüzyılda İznik’te yaşamış Hipparkhos tarafından bulunmuştur. Hipparkhos’tan sonra MS 375 yılında İskenderiyeli Theon usturlabın bilimsel olarak nasıl çalıştığını açıklamıştır. Devamında da bir çok bilgin gelişimine katkıda bulunmuştur.
Ancak bunların içinde bir tanesini yazımızda sizlere tanıtmak istiyoruz. Bu kişi bilinen ilk Müslüman kadın astronomi bilimcisi olan Meryem el-İcliyye veya diğer adıyla Meryem el-Usturlabi olacaktır. Kendisinin kısa hayat hikayesi, Müslümanların uygarlığa katkısından bahsedildiği zamanlarda, kadınların da bu katkıda her zaman büyük rolü olduğunu anımsamanızı sağlayacaktır.
Meryem el-Usturlabi Kimdir?
Meryem el-İcliyye 10. yüzyılda Suriye’nin Halep şehrinde yaşamıştır. Doğum ve ölüm tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Ancak matematik, geometri ve özellikle astronomi alanıyla ilgili olduğunu biliyoruz. Kendisinin ayrıca, MS 1029’da ölen ünlü coğrafyacı ve astronom Coshiar Eljili’nin kızı olduğu da tahmin edilmektedir. ( Kimi referanslarda babasının adı Al-Ijliyy al-Asturlabi olarak da geçiyor.)
Ancak adı ne olursa olsun babasının Bağdat’ta tanınmış bir usturlap üreticisi olduğunu biliyoruz. Kendisinin ayrıca, dünyanın hayatta kalan en eski usturlabını icat ettiği kayıtlara geçen, bilim insanı Bastulus’un da ( Nastulus diye de bilinmektedir) çırağı olduğu düşünülüyor.
Bunun sonucunda genç Meryem matematik ve astronomi ile ilgili bir ortamda büyüyecekti. İlerleyen yıllarda babasının ölümünden sonra da usturlap yapmaya devam edecekti. Bu esnada da matematik ve astronomi konusunda kendisini geliştirmeye devam ettiği düşünülmektedir.
Sonucunda usturlap yapımı esnasında karmaşık matematiksel denklemlerin çözülmesinin gerektiği için bu bir zorunluluktur. Kendisinin bu dönemde Mariam al Asturlabi olarak anılmaya başlandığı tahmin ediliyor.
Kaynaklar, yaşadığı süre içinde yapılmış olan en detaylı, hassas ve usta işi usturlapları kendisinin yaptığını söyler. Hatta tasarımlarının karmaşık ve yenilikçi olduğu da bilinir. Bunun sonucunda da kısa sürede Hamdaniler’in Halep kolunun kurucusu ve ilk emiri olan Seyfüddevle el-Hamdânî’nin dikkatini çekmiş ve çalışmalarında devam etmesi için saraya davet edilmiştir.
Sonuç Olarak;
Ne yazık ki Meryem el-Usturlabi hakkında size aktarabileceğimiz bilgiler çok kısıtlıdır. Çevirilerde ve biyografilerde hakkında ayrıntılı olarak bilgi bulunmamaktadır. Hayatı, nasıl yaşadığı ve öldüğü hakkında neredeyse hiçbir bilgi yoktur. Buna rağmen, astronomide ve usturlap yapımında bilimsel bir dönüşüme büyük katkı sağlamıştır.
2016 yılında bilimkurgu yazarı Nnedi Okorafor’un ana karakteri Meryem olan ‘Binti’ adlı romanı Nebula Ödülü’nü aldı. Mariam, bilim kurgu romanı Binti’deki baş karakterin arkasındaki ilham kaynağıydı. Bu sayede de kendisini en azından hatırlama ve hatırlatma fırsatı bulduk.
Kendisinin yaptığı usturlaplardan hiçbiri, imzası bulunamadığı veya teyit edilemediği için bulunadı.“Ama yine de bıraktığı miras, kendinden sonra gelenlere ışık oldu. Günümüzde adı, Henry E. Holt tarafından 1990 yılında Palomar Gözlemevi’nde keşfedilen ana kuşak asteroidi 7060 Al-‘Ijliya’da yaşamaya devam ediyor.
Kaynaklar ve ileri okumalar
- Mariam al Astrulabi: A Muslim woman behind the 10th-century astrolabes. Yayınlanma tarihi: 22 Ocak 2021; Bağlantı: Mariam al Astrulabi: A Muslim woman behind the 10th-century astrolabes/
- Extraordinary Women from the Golden Age of Muslim Civilisation. (t.y.) 1001 Inventions. Erişim adresi: https://www.1001inventions.com/feature/womens-day/
- Machkour, S. (2017, 18 Eylül). Mariam Al-Astrolabi: A Female Scientist or a Wish Upon a Star?. Mvslim. Erişim adresi: https://mvslim.com/
Size Bir Mesajımız Var!
Matematiksel, 2015 yılından beri yayında olan ve Türkiye’de matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak veya Patreon üzerinden ufak bir bağış yaparak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
Matematiksel
