Çağımızın en tehlikeli argüman çeşitlerinden birisi komplo teorileridir. Çünkü komplo teorisyenlerinin ispat yükü yoktur. Ortaya akla ve kulağa hoş gelen bir iddia atmaları yeterlidir. Komplo teorilerinin bugün her zamankinden daha yaygın bir şekilde dolaştığına dair kesin bir kanıt yok. Ancak kesin olan bir şey var ki, yaşadığımız pandeminin de etkisi ile son beş yılda bu teoriler giderek daha fazla taraftar toplamaya başladılar.
İnternet, sosyal medyanın ve diğer haber kaynaklarının herhangi bir fikri yaymaya izin vermesi de elbette bunun en önemli nedenlerinden birisi. Bu nedenle günümüzde bu teorilerden kaçış yok. O zaman yapabileceğimiz ilk şey son derece saçma olan ve bilimsel olarak kanıtlanmayan komplo teorilerine neden inanma ihtiyacı duyduğumuzu anlamaktır. Sonrasında da bu teorilerden kendimizi korumanın yollarını aramamız gerekiyor.
Komplo Teorilerine Neden İnanıyoruz?
Komplo teorileri, insan olmanın bazı temel özelliklerinden yararlanır. İnsan zihni her zaman kalıplar bulmaya ve çevresini anlamlandırmaya çalışır. Olaylar ve bir dizi davranış için nedensel açıklamalar buluruz. Bu, kaotik bir dünyayı anlamlandırmanın bir yoludur.
Kalıp arayışımız esnasında potansiyel yanlış kalıplarla da karşılaşırız. Komplo teorisyenleri rastlantısal olayları anlamlı bir biçimde birbirleri ile bağlar ve anlamlı kalıplara dönüştür. Bunlar dünyaya bakışımızla ve inanç sistemimizle uyum gösteriyorsa fazla sorgulamadan kabulleniriz.
Bir komplo teorisi, bir konu hakkında minimal veya çelişkili bilgiler olduğu zamanlarda bize açıklama sunar. Bir şey hakkında yeterli veri olmadığında merakın giderilmesini sağlar. Temel olarak, insanlar için yanlış bir açıklama, hiç açıklama olmamasından iyidir. Bu sayede insanlar kendilerini güvende hissederler. Eğer bu teori yaygınlaşırsa hissettiğimiz güven artar. Çünkü insanlar her zaman kendilerini yakın hissettikleri diğer insanları ararlar.
İnsan her zaman kendi düşüncesine benzeyen insanları arar. Buna doğrulama yanlılığı denir. İnternet ve özellikle de sosyal medya bu inancı destekleyen önemli miktarda veri barındırır. Doğrulama eğilimi bütün düşünce hatalarının atasıdır; yeni bilgileri var olan teorilerle, dünya bakışıyla ve inançlarla uyumlu olacak şekilde yorumlama eğilimidir. “Sırf onları görmezden geldiğimiz için hakikatler ortadan kalkmaz” demişti Aldous Huxley. Ama aslında tam da bunu yaparız.
Teoriler, neredeyse bir aile gibi hisseden bir grup insan arasında dolaşır. Teori, bağın temelidir. Aynı zamanda bir öz imajın doğrulanmasına da izin verir. Bir kişinin grubunun ve ilişkili inanç sisteminin doğru ve diğerlerinin yanlış olduğu fikri bir komplonun yapısında vardır. Bu teoriler belirli otorite figürleri tarafından ortaya atıldığı zamanlarda inanma potansiyelimiz artar.
Yalan haberleri ve komplo teorilerini yaymanın en başarılı yolu ise sürekli tekrar edilmesidir. Bir kişi aynı haberi farklı kaynaklarda duydukça bir süre sonra doğru olduğuna kanaat getirir. Araştırmalara göre, dışlanmış hisseden veya aidiyet duygusundan yoksun olanların komplolara inanma olasılığı daha yüksektir. Kendini tehdit altında hisseden veya daha düşük gelire sahip olanlar da komplolara eğilimlidir.
Komplo Teorileri Neden Tehlikelidir?
Bir komplo teorisi sadece zararsız bir söylenti değildir. NASA astronotları Neil Armstrong ve Buzz Aldrin 1969’da gerçekten Ay’da yürüdüler mi, yoksa her şey Stanley Kubrick’in yönettiği bir oyunun parçası mıydı? Uçakların arkalarında bıraktığı izler gizemli amaçlara hizmet eden kimyasal maddeler mi? Aslında kanserin bir tedavisi bulundu da ilaç firmalarını korumak adına bizlere duyurulmuyor mu? İklim değişikliği diye bir şey yok her şey bir uydurmaca mı? Dünya düz ama NASA bunu bilmemizi istemiyor mu?
Bu yaratıcı komplo teorileri kimimiz için eğlendirici olsa da maalesef kimisinin gerçekliğidir. Siyasette, bilimde, popüler medyada günümüzde onlarca komplo teorisi sıralanabilir. Bu teoriler, belirli kültürlerle o kadar iç içe geçmiştir ki, gerçek ile kurgu arasındaki çizgi, neredeyse belirsiz hale gelmiştir.
Bu gibi durumlarla karşılaşmış ve yalan habere inanan kişiyi delillerle ikna etmeye çalışmış olabilirsiniz. Ancak eminiz sizin de fark etmiş olacağınız gibi bu aslında pek de işe yarayan bir yöntem değil. Üstelik araştırmalar gösteriyor ki, ikna etmeye çalıştığınız insanlar ne kadar zekiyse, yanlış inanışlarını değiştirmek de o kadar zorlaşıyor.
Sonuç Olarak;
Komplo teorilerini icat etmeye ve bunlara inanmaya neden yatkın olduğumuzu anlamak, diğer insanlara karşı daha sabırlı olmamızı sağlayacaktır. Ancak herkes hangi haberin yayıldığı ve bu haberin kaynağı konusunda sorumlu olmayı kendi görevi olarak görmelidir. Ayrıca hangi bilgileri tükettiğimiz konusunda dikkatli olmamız gerekir. Sonuçta internet bir bilgi hazinesidir. Biraz şüpheci bir mantık yürütme, herkesin işine yarayacaktır.
Kaynaklar ve ileri okumalar:
- Why smart people are more likely to believe fake news; yayınlanma tarihi: 1 Nisan 2021; Bağlantı: https://www.theguardian.com/
- Why Do We Believe in Conspiracy Theories?; Yayınlanma tarihi: 27 Mayıs 2021; Bağlantı: https://www.verywellmind.com
- The Moon landing is not a conspiracy theory – and this equation explains why; https://www.wired.co.uk
Matematiksel
