Herhangi bir okulda sınıfa girdiğinizde, çoğunlukla duvara asılı, dikdörtgen bir dünya haritası göreceksiniz. Nesiller boyu çocuklar, bu haritaya bakarak Dünya’nın neye benzediğini öğrendiler. Fakat bu düz harita gerçekten gezegenimizin neye benzediğini yansıtmaz.
Duvarda ya da bir kitabın sayfasında gördüğünüz Mercator projeksiyonu yardımı ile yapılmış haritalar doğru olmaktan uzaktır. Bazı alanlar gerçekte olduğundan çok daha büyük bazıları ise küçük görünür. Ayrıca çeşitli kara kütleleri arasındaki mesafeler de yanlıştır.
Örneğin Kaliforniya aslında Portekiz’den dört kat büyüktür, Grönland ile Afrika haritada yakın boyutlu olmasına rağmen Afrika aslında Grönland’dan 14 kat büyüktür. Maalesef Google haritalar da bu kuralın bir istisnası değildir. Çünkü Google Haritalar da Mercator projeksiyonu ile hazırlanan haritaları kullanır.
Temel sorun geometri ile ilgilidir. Sonucunda Dünya üç boyutlu olmasına rağmen, gördüğünüz bu haritalar iki boyutlu olmak zorundadır. Üç boyutlu herhangi bir şeyi de şeklini deforme etmeden iki boyuta indirgemek mümkün değildir.
Harita Projeksiyonu Nedir?
Harita projeksiyonu, 3 boyutlu yeryüzünün matematiksel transformasyon ile iki boyutlu düzlemde (harita düzlemi) temsil edilmesi işlemine denir. Kartograflar yüzlerce yıl boyunca dünyayı doğru biçimde temsil edecek bir harita projeksiyonu yapmak için çabalamış ve sonucunda, farklı parametreleri dikkate alan çok çeşitli harita projeksiyonları ortaya çıkmıştır. Ancak bunlar arasında en iyi bilinen bizim de görmeye alışık olduğumuz Mercator projeksiyonudur.
Mercator Projeksiyonu Nedir?
Bu projeksiyon, dünya üzerinde yaşayan bir çok kişinin görmeye alışık olduğu bir harita biçimidir. Flaman coğrafyacı ve haritacı Gerardus Mercator tarafından 1569’da oluşturulan Mercator projeksiyonu, yarım bin yıl önce ortaya çıktı. Sonrasında da haritalar ile ilgili kafa karışıklığına istemeden neden oldu.
Temel sorun da enlem ve boylam çizgilerinin yanlış temsilinden kaynaklanır. Mercator projeksiyonuyla üretilen bir haritanın en belirgin özelliği enlem ve boylam çizgilerinin doğrusal olmasıdır. Ülkeler ve kıtalar biçimsel olarak doğrudur ancak özellikle kutup noktalarına yaklaştıkça boyutları esner ve bozulur. Ayrıca farklı kara parçalarının büyüklükleri orantısız bir görünüm sergiler. Bunun bir sonucu olarak da kutuplara yakın ülkeler gerçekte olduğundan çok daha büyük görünecektir.
Bu da elbette kara parçalarının büyüklüklerini karşılaştırmak istediğimizde karşımıza bir sorun olarak çıkar. Örneğin Afrika ve Güney Amerika olduklarından çok küçük görünürken Grönland devasa görünür.
Görsel olarak konuşursak, Kanada ve Rusya Dünya yüzeyinin yaklaşık % 25’ini kaplıyor gibi görünür ancak gerçekte sadece % 5’i işgal ederler. Daha birçok ülkeyi karşılaştırmak için bu internet sitesini kullanabilirsiniz.
Mercator projeksiyonu Dünya’yı çarpık yansıtıyor olsa da iyi olduğu bazı noktalar da vardır. Bu projeksiyon açıları ve küçük nesnelerin biçimini korumada oldukça iyidir. Ayrıca meridyenler ve paraleller düzdür yani ana yönler ile tutarlıdır.
Sonucunda bizler bu bozulmaları yakın planda fark etmeyiz. Zaten Google haritalar da temelde bu yüzden Mercator projeksiyonu kullanmaktadır. Çünkü az sonra göreceğiniz gibi diğer harita projeksiyonlarında da başka sorunlar karşımıza çıkar.
Mercator Projeksiyonuna Bir Alternatif: Gall-Peters Harita Projeksiyonu
Mercator projeksiyonuna bir alternatif, 1970’lerde ve 1980’lerde popüler olan, eşit alanlı ancak oldukça çirkin gözüken Gall-Peters projeksiyonudur. İki isimden oluşmasının nedeni iki ayrı çalışmanın birleşimi olmasıdır.
Zaman içinde Merkatör’e sayısız alternatif yapıldı. Bunlardan biri de 1974’te Alman Arno Peters’tan gelmişti. Arno Peters’a göre Merkatör, Batı emperyalizmine aitti ve çözümü Peters Projeksiyonu‘ydu. Aynı projeksiyon aslında 1885’te James Gall tarafından da üretildiğinden Gall-Peters Projeksiyonu olarak bilinmeye başlanacaktı.
Gall-Peters Projeksiyonu kullanılarak çizilmiş dünya haritalarında ülkelerin alanları gerçektekilerle neredeyse birebir örtüşür. Ancak bu yapıldığı zaman da ülkelerin şekilleri bozulacaktır. Bu bozulma, Mercator projeksiyonunda olduğu gibi, en çok kutuplarda belirgindir.
Dünyanın Gerçeğe En Yakın Haritası Hangisi?
Aslında, kartograflar Mercator projeksiyonunun yanlış olduğunu ve dünya topraklarını temsil edecek bir harita olmadığını çoktandır biliyorlar. Bu nedenle de 1940’lardan beri yeni bir projeksiyon için çağrıda bulunuyorlar. Bir çözüm de geçtiğimiz yıllarda Robinson harita projeksiyonu olarak ortaya çıktı.
Ancak Robinson projeksiyonu görsel olarak Mercator’dan daha iyi sonuç verse de yine de hatalar içeriyordu. Sonunda araştırmacılar yakın zamanda bu işe el attı ve hem estetik özelliğe sahip hem de gerçekçi bir harita geliştirdi. Kara parçalarının yeryüzündeki görece büyüklüklerine sadık kalınarak yapılan bu harita, kıtaları görsel olarak dengeli bir şekilde gösteriyor. Bu nedenle de bu haritaya eşit dünya haritası deniliyor.
Ancak geçtiğimiz yıllarda hangi haritanın en doğru olduğu konusunda yapılan bir çalışmada, en yüksek puan alan harita projeksiyonu, 1921’de Alman haritacı Oswald Winkel’in önerdiği ve National Geographic Society’nin şu anda kullandığı bir harita olan Winkel Tripel oldu. Ancak nihayetinde bu haritada da sorunlar vardır. Sonuçta 3 boyutlu bir şeyi iki boyuta aktarmak imkansızdır. Mutlaka bir şeylerden fedakarlık etmeniz gerekir.
Yukarıdaki iki parçalı harita 2021 yılında iki astrofizikçi tarafından geliştirilecekti. Görüntüsü bize garip gelse de şu an en doğru olarak kabul edilen dünya haritamız bu. Dünyayı bu biçimde görmenin benimsenip benimsenmeyeceği is elbette tartışmalı.
Kuzey Neden Yukarıda Olmak Zorunda?
Hangi harita seçiminin daha doğru olduğunun ötesinde aslında bir dünya haritasına baktığında insanın aklına başka sorularda gelmektedir. Uzay sonsuzdur, yani evrende “Yukarı” veya “Aşağı” yoktur. O zaman kuzey neden kuzey olmak zorundadır? Belki de aşağıda gördüğünüz gibi bir dünya haritası da mümkündür.
Haritalar ile ilgili bazı gerçekleri öğrendikten sonra başka bir yazımıza da göz atmanızı öneririz: Hiçbir Ders Kitabında Yer Almayan 30 Dünya Haritasını Keşfedin
Kaynaklar ve İleri Okumalar:
- This New Map May Be The Closest To What The World Actually Looks Like Yet; yayınlanma tarihi: Bağlantı: https://www.iflscience.com
- The Earth is Not Round! Utah, NAD83 and WebMercator Projections; yayınlanma tarihi: 21 Aralık 2015; Bağlantı: https://gis.utah.gov
- Why is the world map you know wrong?.; Yayınlanma tarihi: 15 Ocak 2022; Bağlantı: https://www.livescience.com
- Flat Maps that improve on the Winkel Tripel; Bağlantı: https://arxiv.org/abs/2102.08176v1
Size Bir Mesajımız Var!
Matematiksel, 2015 yılından beri yayında olan ve Türkiye’de matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak veya Patreon üzerinden ufak bir bağış yaparak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
Matematiksel
Güzel içerik olmuş. Rusya’nın gerçek boyutu şaşırttı.