Betelcüz (Betelgeuse) Yıldızı Dünya’ya en yakın kırmızı süper dev bir yıldızdır. Betelgeuse, Güneş’in neredeyse 1.000 katı büyüklüğünde, Dünya’dan 725 ışık yılı uzaklıktadır. Orion (Avcı) takımyıldızının bir parçası olan yıldız 2019 Ekim ayında sönükleşmeye başladığında astronomların dikkatini üzerine çekmişti. Hatta bazı uzmanlar yıldızın patlayarak bir süpernovaya dönüşmesinin yakın olabileceğini öne sürmüştü. Betelgeuse’un tuhaf bir biçimde kararması, bazılarının büyük günün yaklaştığına inanmasına neden olmuştu. Ancak Betelgeuse henüz patlamadı. Muhtemelen yakın bir zamanda da patlamayacak.
Ancak Hubble teleskopuyla alınan görüntüler üzerinde çalışan araştırmacılar, yıldızın parlaklığını yitirmesinin daha basit bir açıklamasını bulmuşlardı. Yıldızdan kopan toz bulutu yıldız yüzeyinin yaklaşık dörtte birini örterek ışığını engellemişti. Uzmanlar, o zamandan beri yıldızın normal parlaklığına döndüğünü de ekliyorlar. Betelgeuse çeşitli zaman aralıklarında parlaklığı değişen yıldızlardan biridir. (Bunlara değişken yıldızlar denir. Güneş de bir değişken yıldızdır.)
Betelgeuse’ün en fazla 100.000 yıllık bir ömrü kaldığı biliniyor ve her an can çekişmeye başlayabilir. Süpernova haline geldiğinde gündüz bile görülebilecek ve birkaç hafta boyunca dolunaydan daha parlak olacak. İnsanlık en son 17. yüzyılda böyle bir gösteriye şahit olmuştu.
Betelgeuse yıldızı bir gün patlayacak. Ne zaman olacak derseniz muhtemelen bizim yaşamlarımızda değil. Ama aslında tam cevabını kimse bilmiyor. Yarın veya bir milyon yıl sonra olabilir. Betelgeuse’un patlaması Dünya’da yıkıma neden olacak mı? Hayır. Betelgeuse ne zaman patlarsa patlasın, kendisi bu patlamanın Dünya üzerindeki yaşama zarar veremeyeceği kadar uzaktadır. Astrofizikçiler bize zarar vermesi için bir süpernovanın 50 ışıkyılı yakınımızda olması gerekir. Betelgeuse yıldızı ise bu mesafenin neredeyse 10 katı daha uzaktadır.
Betelgeuse Yıldızı İle İlgili Bilinen Bazı Yanlışlar
- Yıldızın Adı “Bidılcüyz” değil, “Betelcüz”dür. Bilinmeyen bir sebepten ötürü İnternet günlüğü (blog) yazarları ve video-blogcuları inatla bu yıldıza Amerikan aksanı ile “Bidılcüyz” demeye devam ediyorlar. Bu yıldızın ismi —birçok yıldız gibi— Arapça’dan gelmektedir. Bilindiği gibi İslam Kültürü 7. ila 13. yüzyıllar arasında altın çağını yaşamıştı. Bu çağda Müslüman astronomlar matematiğe ve astronomi bilimine çok büyük katkılarda bulundular. Onların bu katkılarını halen yıldız isimlerinde ve ondalık sayma sisteminde görebilmekteyiz.
- Betelcüz’ün içinde yer aldığı takımyıldızın adı “Orayon” değil “Avcı”dır. Gerçi Orion ismi de kullanılmaktadır ama sözcüğü Amerikan aksanıyla okumamıza gerek yoktur, Oryon diye okunur.
- Avcı takımyıldızını gökyüzünde bulmamızı kolaylaştıran yan yana sıralanmış üç yıldıza “Orayon Kuşağı” değil “Avcı’nın Kemeri” denmektedir. Gerçi, “Oryon Kuşağı” ifadesi de yaygın olarak kullanılmaktadır ama Türkçe telaffuzla.
- Güneş’imizin de bir gün “Süper Dev” olacağı söyleniyor ki bu yanlıştır. Güneş, süper dev aşamasına gelebilecek kadar kütleli değildir. Güneş, ömrünün son aşamalarında “Kızıl Dev” haline gelecektir. (Süper Dev değil)
- Eğer Betelcüz süpernova haline gelirse (yani patlarsa) gökyüzünde dolunay büyüklüğünde görüleceği söyleniyor ki bu da yanlıştır. O kadar uzaktaki bir yıldızı hiçbir zaman dolunay büyüklüğünde göremeyiz. Ancak, yıldız aşırı parlak görünecektir ve geceyi dolunay kadar aydınlatacaktır.
Avcı takımyıldızı ve Betelgeuse Yıldızını nasıl bulabiliriz?
Aslında Avcı’yı bulmak çok kolaydır. Sonuçta gökyüzünde yan yana sıralı üç parlak yıldız göreceksiniz. Özellikle kış aylarında bu görüntüyü kaçırmanız mümkün değildir. İşte bu üç sıralı yıldızın sol üstünde hafifçe kırmızımsı renkte, parlak bir yıldız var, o ünlü Betelgeuse’dür. Ayrıca Avcı ile ilgili daha ayrıntılı bilgi için “Eski Mısır’da Astronomi” adlı yazımıza da göz atabilirsiniz.
Yorum ve Çeviri: Sinan İpek
Kaynaklar ve İleri Okumalar:
- Huge red star might explode soon and next few weeks are critical; https://www.cnet.com
- Astronomers Finally Know What Caused That Mysterious Dimming of Betelgeuse; https://www.sciencealert.com
- When will Betelgeuse explode?; https://earthsky.org/
Matematiksel
