Sonuçta hepimiz bir şekilde kötü düşünme alışkanlıkları edinmiş durumdayız. Mesela, desteklemek için kanıtlarımız olmasa da genellemeler yapıyoruz, bazı yanlış inançlar oluşturuyoruz, dünyaya sabit bir bakış açısından bakmaya meyilli oluyoruz.
Üstelik kendi düşüncemizle çatışan fikirleri göz ardı ediyoruz ya da ona hücum ediyoruz. Bazen de bilinçaltımızda neyin doğru ve gerçek olduğunu karıştırdığımız yanılsamalar ve mitler uyduruyoruz. Ancak ne yazık ki çok azımız temelde bu gibi sorunların da farkında olabiliyoruz.
21. yüzyılda hayatta kalmak için gerekli olan eleştirel düşünme becerilerini öğrenmek ve öğretmek zorundayız. Güzel haber: Bu mümkündür. Kötü haber ise bunun için hazır bir reçete olmamasıdır. Ancak bir düşünme öğrencisi olmaya istekli iseniz bunun için çaba göstererek gelişim sağlayabilirsiniz. İyi işlenmiş bir eleştirel düşünür:
- Önemli sorular ve problemler ortaya atar, onları açık ve tam olarak oluşturur;
- İlgili bilgiyi toplar ve değerlendirir, etkili bir şekilde yorumlamak için soyut fikirleri kullanır;
- Akıl yürütülmüş sonuçlara ve çözümlere ulaşır, bunları ilgili kriterlere göre test eder;
- Alternatif düşünce sistemleri içerisinde açık fikirli bir şekilde düşünür, ihtiyaç olduğunda varsayımlarını, çıkarımlarını değerlendirir, gerekirse değiştirir;
- Karışık problemlere çözümler bulma konusunda başkalarıyla etkili bir şekilde iletişim kurar.
Eleştirel Düşünme Aşamaları: Hangi Seviyedesiniz?
Psikologlar Linda Elder ve Richard Paul tarafından tasarlanan eleştirel düşünme gelişiminin aşama teorisi, mevcut zihinsel yaklaşımlarımızın karmaşıklığını ölçmemiz için bize yardımcı olabilir.
Yansıtıcı Olmayan Düşünür
Tabanda yansıtıcı olmayan düşünür yer alır. Hepimiz yansıtıcı olmayan düşünürler olarak doğarız ve ne yazık ki çoğumuz da düşüncenin hayatımızdaki rolünden haberdar olmadan, bu şekilde ölürüz.
Yansıtıcı olmayan düşünürler olarak sürekli varsayımlarda bulunduğumuzu, kavramlar oluşturduğumuzu, çıkarımlar yaptığımızı ve bakış açıları içerisinde düşündüğümüzü fark etmeyiz.
Dünyada her şeyin bizim inandığımız biçimde olduğunu düşünürüz. İnsanları iyi ve kötü olarak yargılarız. Kararlar alır, insanlara tepki gösterir, kendi yolumuzda gideriz ve düşüncelerimizi veya getirdiklerini ciddi biçimde sorgulamayız. Liseden, hatta üniversiteden mezun olmanız ancak yine de büyük ölçüde yansıtıcı olmayan düşünürler olmanız mümkündür.
Meydan Okuyan Düşünür
Bu seviyedeki düşünür, düşünmenin öneminin farkındadır ve düşünmedeki eksikliklerin büyük sorunları beraberinde getirebileceğini bilir. Psikologların açıkladığı gibi, bir sorunu çözmek için önce bir sorununuz olduğunu kabul etmelisiniz.
Düşüncelerimizdeki sorunların hayatımızda sorunlara neden olduğunu fark etmek de dahil, düşüncelerimizin yaşamımızı biçimlendirdiğini anladığımızda bu aşamaya geçeriz. Ancak kendinizi düşünce biçiminizin doğruluğu konusunda haklı çıkarmaya çalıştığınız anda ilk seviyeye kolaylıkla geri dönebilirsiniz.
Acemi Düşünür
Bu düşünce aşamasında düşünmeyi ciddiye almaya başlarız. Bu aşama bizi sonraki aşamalara hazırlar. Farkındalıklar ve irade geliştirme aşamasıdır. Düşüncelerimizin kimi zaman benmerkezci olduğunu kabul ettiğimiz aşamadır. Bu aşamada fikirlerinin altında yatan kavramlara ve önyargılara da bakmaya başlarsınız.
Bu aşama alkoliklerin alkolik olduklarını fark ettikleri ve tamamen kabul ettikleri aşamaya benzer. Bir alkoliğin şöyle dediğini düşünün: “Ben bir alkoliğim ve yalnızca ben bunun hakkında bir şey yapabilirim.” Şimdi kendinizi şunu söylerken hayal edin: “Ben zayıf, disiplinsiz bir düşünürüm ve yalnızca ben bunun hakkında bir şey yapabilirim. Eğer bunu kabullendiyseniz bir sonraki aşama gelecektir.
Alıştırma Yapan Düşünür
Bu seviyedeki düşünür, yalnızca kendi eksikliklerini tanımakla kalmaz, aynı zamanda onlarla başa çıkma becerilerine de sahiptir. Sonucunda daha iyi düşünme alışkanlıkları geliştirecek ve zihinsel süreçlerini düzenli olarak analiz edecektir.
Gelişmiş Düşünür
Bu aşamada, entelektüel erdemleri içselleştirmeye başlamışızdır. Gelişmiş düşünür, öz eleştiri konusunda rahattır ve bunu sistematik olarak, gelişmek için yapar. Bu seviye için gerekli olan temel özellikler arasında, yeni düşünce alışkanlıkları geliştirmek için “entelektüel iç görü”, “kişinin hayatındaki tutarsızlık ve çelişki alanlarını tanımak için “entelektüel bütünlük”, kendini başkalarının yerine koyabilmek için entelektüel empati” yer almaktadır.
Başarılı Düşünür
Bu seviyeye ulaşabilen kişiler için entelektüel beceriler ve erdemler doğal bir hale gelir. Bilgiyi nasıl işlediklerinin ve karar verdiklerinin tamamen farkında olan kişilerdir. Elbette bu aşamaya çok az kişi erişebilir.
Eleştiren Düşünme Konusunda Carl Sagan Bize Ne Öğretebilir?
Astrofizikçi Carl Sagan, “Karanlık Bir Dünyada Bilimin Mum Işığı”nı 1995 yılında ölümünden bir kaç ay önce yayımladı. Sagan’ın bu kitabı ile beraber “Saçmalık Saptama Seti” (Baloney Detection Kit) denilen şey doğdu. Kitabında kaleme aldığı maddeler zamanla eleştirel düşünme becerilerini geliştirmek için gerekli olan bir araca dönüştü.
Saçmalık Saptama Setinin dokuz ana bölümü vardır. Her bölüm kişinin kendi düşüncesinde veya başkalarının düşüncesinde var olan problemleri bulması için daha fazla fikir sağlayan alt bölümleri içerir. Setin ilk üç adımı, eleştirel düşünme becerilerini geliştirmek isteyenler için önemlidir.
Saçmalık Saptamak İçin Dokuz Adım
- Size ‘gerçek’ diye sunulan olguları bağımsız kaynaklardan teyit edin.
- Argümanı destekleyen kanıtların tartışılmasını destekleyin.
- Otorite kaynaklı argümanların çok kıymeti yoktur. Geçmişte pek çok otorite hata yaptı, gelecekte de yapacaklar. Bilimde otorite değil, uzmanlık önemlidir.
- Herhangi bir şeyi açıklamak gerektiğinde, gözlediğiniz şeyi açıklayabilecek tüm alternatif hipotezleri düşünün. Ardından bu alternatiflerin her birini nasıl test edebileceğinizi de düşünün.
- Bir hipotezi, sadece size ait diye fazla benimsemeyin. Sizin hipoteziniz de diğerleri gibi gerçeği bulma yolunda bir ara duraktır. Kendinize neden bu fikri beğendiğinizi sorun, diğerleri ile adil bir şekilde karşılaştırın. Kendi hipotezinizi reddetmeniz için ne gerektiğini düşünmeye çalışın.
- Bulgularınızı ve gözlemlerinizi rakamlara dökmeye çalışın. Eğer öne sürdüğünüz açıklama herhangi bir şekilde ölçülebiliyorsa farklı hipotezleri karşılaştırmanız çok daha kolay olacaktır.
- Açıklamanız bir argümanlar zincirine dayalı ise bu zincirdeki ilk önerme ve akabindeki tüm argümanların doğru olması gerekir. Unutmayın, birbirine bağlı bir mantık zincirindeki argümanların bazılarının doğruluğu açıklamayı desteklemeye yetmez.
- Okkam’ın usturasını anımsayın. Elimizde, gözlemlediğimiz olguyu aynı derecede iyi açıklayan iki hipotez olduğunda, daha basit açıklama genelde doğru olandır.
- Hipotezinizin nasıl yanlışlanabileceğini kendinize sorun. Test edilemeyen, ispatlanması mümkün olmayan önermelerin pek kıymeti yoktur.
Sınıf Ortamında Eleştirel Düşünme Becerilerini Geliştirmek İçin Üç Adım
Birinci Adım: Gerçekleri Doğrulayın
Öğrenciler öncelikle bir şeye neden inanılması gerektiğini bilmek zorundadır. Bu nedenle öğretmenler öğrencilerin şu soruları sorgulamalarına olanak sağlamalıdır.
Bu iddiayı değerlendirebilmek için konu hakkında yeterince bilgim var mı? Elimde ne tür kanıtlar var? Bu konuda güvenebileceğim bir otorite var mı? Bu soruların sorulmasını sağlamak eleştirel düşünmenin ilk adımlarıdır. Öğrencinin herhangi bir konuda gerçeği araştırması için düşünmesini sağlar.
İkinci Adım: Farklı Görüşlerin Tartışılmasını Destekleyin
Öğrenciler kısmen, karşılaştırma yoluyla öğrenirler. Bu nedenle başkalarının nasıl düşündüğünü anlamak, öğrenciyi sorunlar ve konular üzerinde düşünmeye teşvik eder. Karşıt fikirler ve kanıtlar, yeni düşünme biçimlerinin oluşmasına olanak sağlar. Bu nedenle öğretmenler, öğrencilerin aynı konuyla ilgili farklı bakış açılarını dile getirme konusunda rahat olmasını sağlamalıdır.
Belli konular hakkında sınıfta tartışma ortamları yaratabilir. Tartışılan konu dersin kendisi, içeriği ya da işlenme biçimi bile olabilir. Burada amaç herkesin düşüncesini rahatça dile getirebileceği özgür bir ortam yaratmaktır. Eleştirel düşünme de çevremizdeki değişen dünya karşısında inançlarımızı sürekli güncel tutmak önemlidir.
Üçüncü Adım: Otoritenin Yanlış Olabileceğini Unutmayın
Otorite, ister akademisyen, ister politikacı, ister girişimci olsun kendi düşünme süreçlerini nasıl sorguladıklarını ve güncellediklerini gösterebilmelidir.
Öğrenciler otoritelerinin de yanılabildiğini bir zamanlar yaygın olarak kabul edilen ancak zaman içinde değişen bilimsel kanıtları araştırarak anlayabilirler. Öğretmenin burada yapması gereken öğrencilerin her türlü otoriteyi sorgulayan eleştirel bir düşünürün tutumunu benimsemelerini desteklemektir.
Saçmalık saptama setinin bu ilk üç adımının eğitimde uygulanması eleştirel düşünme becerilerinin gelişiminin ilk adımı niteliğindedir. Zaman hepimiz için değerli, ama karmaşık konuları ve durumları objektif olarak analiz etme ve değerlendirme yeteneğiniz hayatınızda her zaman faydalı olacaktır.
Bu nedenle yukarıda sıraladığımız maddelerin üzerinde çaba harcamak, uzun vadede kaybettiğiniz zamanı size geri verecektir. Konunun devamı kapsamında Yansıtıcı Düşünme konusunda da bilgi edinmenizi öneririz.
Kaynaklar ve İleri okumalar:
- Teaching for Critical Thinking: Carl Sagan’s Baloney Detection Kit; Yayınlanma tarihi: Şubat 2017; Bağlantı: https://www.researchgate.net/
- 6 Critical Thinking Skills You Need to Master Now; Yayınlanma tarihi: 22 Ocak 2018; Bağlantı: https://www.rasmussen.edu/
- How to think effectively: Six stages of critical thinking; Yayınlanma tarihi: 6 Mayıs 2020; Bağlantı: https://bigthink.com/
Size Bir Mesajımız Var!
Matematiksel, 2015 yılından beri yayında olan ve Türkiye’de matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak veya Patreon üzerinden ufak bir bağış yaparak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
Matematiksel
Süper! Tebrikler! Yolunuz acik olsun!